ژنتیک، راز حیات را برملا می‌کند

دکتر علی متولی‌زاده اردکانی سال 1355 پس از اخذ دیپلم برای ادامه تحصیلات رهسپار ایالات متحده شد و در زیست‌شناسی، ژنتیک و زیست‌فناوری تحصیلات خود را تا سطح پسادکتری ادامه داد. وی پس از حدود 30 سال تحصیل، تحقیق و کار در دانشگاه‌های معتبری مانند دانشگاه ویرجینیای غربی، پیتسبورگ و نورث وسترن شیکاگو، انستیتو ملی سلامت و انستیتو ملی سرطان آمریکا و همین‌طور سازمان غذا و داروی این کشور، در سال 1385 به ایران بازگشت. وی به مدت شش سال در پژوهشگاه ابن سینا جهاد دانشگاهی و سپس پژوهشگاه ملی ژنتیک مشغول تحقیق و تدریس شد. دکتر متولی‌زاده اردکانی اکنون با رتبه دانشیاری عضو شاخه زیست‌شناسی در گروه علوم پایه فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران در جهت شناساندن علم ژنتیک و یافته‌های جدید جهان در حوزه ژنومیک در دانشگاه‌های کشور و در سطح ملی به فعالیت‌های علمی و آموزشی خود ادامه می‌دهد.

وقتی از ژنتیک و چگونگی پیشرفت آن در نیم قرن اخیر از دکتر متولی‌زاده اردکانی پرسیدم، وی با بیان این که تا سال 1363/ 1984 هنوز در آمریکا رشته ژنتیک، رشته جدیدی محسوب می‌شد و کسی نمی‌دانست ژنتیک در دو سه دهه بعد انقلابی در حوزه زیست ایجاد خواهد کرد، به جام‌جم گفت: ما هر لحظه با ژن‌هایمان زندگی می‌کنیم. علم ژنتیک با توجه به پیشرفت‌های امروزی در زندگی ما اهمیت زیادی پیدا کرده است. در طول تاریخ، میلیون‌ها انسان بدون آگاهی از علم ژنتیک زندگی‌شان به پایان رسیده است. تا همین 60 یا 70 سال پیش کودکان با عفونت‌های با منشا ویروس و باکتری ساده که واکسن برای آنها وجود نداشت از بین می‌رفتند. خانواده‌ها مجبور بودند تعداد زیادی بچه به دنیا بیاورند، چون تعداد زیادی از آنها احتمال داشت بر اثر بیماری فوت کنند. علم ژنتیک به شناخت انسان از خود و حوزه حیات کمک می‌کند. وی با اشاره به این که در آمریکا ژنوم یا کل ژن‌های انسانی، گیاهی، حیوانی و باکتری را بررسی و مطالعه می‌کنند، در مورد مطالعات روی ژنوم ویروس‌ها افزود: در حوزه ویروس اگر چه موجود زنده‌ای نیست، اما خطرناک است و مطالعات زیادی انجام شده است. از آنفلوآنزای مرغی بارها شنیده‌ایم، خوشبختانه با پیشرفت‌های علم ژنتیک ویروس‌های این بیماری بسرعت شناخته می‌‍شود و واکسن آن را نیز می‌سازند.

دکتر متولی‌زاده درباره پیشرفت این علم در دو دهه اخیر ادامه داد: با مهندسی ژنتیک، اکنون دانشمندان امکان این را دارند که در زیست‌شناسی موجودات تغییرات مثبت زیادی ایجاد کنند. ما برای درمان ناباروری‌ها، اسپرم را از مرد و تخمک را از زن می‌گیریم و جنین در محیط کشت ایجاد و در رحم مادر کاشته می‌شود. تا 20 سال پیش ژن‌ها را به مفهوم امروزی آن نمی‌شناختند، اما از 16 سال پیش به تعداد ژن‌های دقیق انسان اشراف بیشتری پیدا شد. از حدود نیم قرن پیش به این سو با ساخت رایانه و پیشرفت فناروی، دستگاه‌هایی ساخته شد که توالی دی‌ان‌ای که ماده اصلی تشکیل دهنده ژن‌هاست را شناسایی می‌کند. به تعبیری می‌توان گفت اکنون در زمانه‌ای زندگی می‌کنیم که دستور ساخت ماشین زیستی امکان‌پذیر شده است.

دکتر متولی‌زاده اردکانی با اشاره به بودجه‌هایی که تاکنون صرف تولید علم در این زمینه شده است، گفت: سال 1369 پروژه ژنوم انسان در آمریکا با بودجه سه میلیارد دلاری شروع و سال 1382 به پایان رسید. هدف این پروژه یافتن تمام ژن‌هایی بود که در بدن انسان وجود دارد. همزمان پروژه تعیین ژنوم موش را انجام دادند، زیرا موش موجود ساده‌تری میان پستانداران است و برای مطالعات پزشکی کاربرد زیادی دارد. وی تصریح کرد: از مهم‌ترین یافته‌های پروژه ژنوم انسان، کشف تعداد ژن‌های اختصاصی کمتری است که انسان را می‌سازد و ثانیا شباهت‌های زیادی بین موجودات زیستی پیدا شده و شباهت‌های بسیار نژادهای مختلف انسانی به یکدیگر. این محقق حوزه زیست‌فناوری با اشاره به مطالعات زیادی که درباره ژنوم رفرنس انسانی که اکنون وجود دارد، گفت: جالب این که ژن‌های همه انسان‌های روی کره زمین تا 9/99 درصد به یکدیگر شباهت دارند. بنابراین این یافته‌های جدید علم ژنتیک مرزهای اختلاف و تفاوت را بین نژادهای بشری شکسته است. وی تصریح می‌کند: متاسفانه در ایران هنوز از یافته‌های پروژه ژنوم در سطح عموم مردم کمتر اطلاع‌رسانی شده است. معمولا مبحث ژنتیک قبل از ازدواج مورد بررسی قرار می‌گیرد تا مبادا ژن معیوبی در نسل آینده ظهور پیدا کند. اگرچه این مهم است، اما دنیای ژنتیک، دنیای هر لحظه و همه فعالیت‌های ما انسان‌ها و همه موجودات زنده است. برای دانستن این که حیات چگونه روی کره زمین شکل گرفته و موجودات چگونه با هم ارتباط دارند، حتما باید از علم ژنتیک بهره ببریم تا از کجا آمدن و چگونه بودنمان را بین موجودات روی زمین بهتر درک کنیم.

افشین رضاپور

جام‌جم