روایت مهاجران

پرواز پرندگانی مثل غازها که با آرایشی شبیه عدد هفت از جایی به جای دیگر پرواز می‌کنند. این شاید معمولی‌ترین تصور ما از مهاجرت پرندگان باشد. این در حالی است که پرندگان به شکل‌های مختلف و در مسیرهای بسیاری اقدام به مهاجرت و تغییر محل زندگی می‌کنند. پرندگان بخصوص در مناطقی که فصل‌ها تغییرات محسوس دارند، مهاجرت می‌کنند تا شرایط زیستی و رشد آنها فراهم شود. معمولا مهاجرت برای پرندگان دو دلیل عمده دسترسی به منابع غذایی و جای مناسب برای لانه‌سازی دارد.

پرندگان نشانه‌ها را دنبال می‌کنند

بسیاری از گونه‌های پرندگان هزاران کیلومتر مسیر را برای دسترسی به آب و هوای مناسب و غذای کافی مهاجرت می‌کنند. معمولا پرنده‌ها در بهار به مناطق معتدل مهاجرت می‌کنند تا در فضای ایمن‌تری لانه‌سازی کنند و در پاییز به عرض‌های جغرافیایی گرم‌تر می‌روند تا به منابع غذایی بیشتر دسترسی داشته باشند. پرندگان ساکن نیمکره شمالی در زمستان به عرض‌های جغرافیایی پایین‌تر و پرندگان نیمکره جنوبی به عرض‌های جغرافیایی بالاتر مهاجرت می‌کنند. آنها معمولا از سه طریق تشخیص میدان‌های مغناطیسی، نشانه‌گذاری نقاط زمین و حس بویایی مسیر خود را انتخاب می‌کنند.

مسیرهای پروازی پرندگان در مناطق جغرافیایی مختلف از یکدیگر متفاوت است. به نظر می‌رسد پرنده‌ها سامانه جهت‌یابی خاص خود و چیزی شبیه سامانه موقعیت‌یابی جهانی (GPS) در سر دارند که به آنها اجازه می‌دهد هر سال الگوهای مشخصی را در مسیریابی دنبال کنند. همچنین خورشید و ستاره‌ها، نشانه‌هایی برای پیدا کردن جهت مشرق است که پرندگان جوان از آن کمک می‌گیرند. چشم‌های پرندگان نیز در تعامل با مغز آنها و همچنین نورون‌هایی که در گوش داخلی وجود دارند، به تعیین موقعیت کمک می‌کند. به خاطر سپردن عوارض زمینی مثل موقعیت کوه‌ها، جنگل‌ها، دریاها و دریاچه‌ها نیز در پیدا کردن مسیر به آنها کمک می‌کند.

نکته جالب در مورد جهت‌یابی پرندگان این است که منقار آنها نیز درشناسایی موقعیت دقیق مشارکت می‌کند. پرنده‌ها می‌توانند راه خود را به کمک بویایی پیدا و مسیری براساس این نقشه بویایی انتخاب کنند. عصب‌های بویایی در ذهن پرندگان نقاط خاصی را علامت‌گذاری می‌کند و داده‌ها از منقار به مغز منتقل می‌شود. احتمالا این عصب‌ها می‌توانند همزمان قدرت میدان‌های مغناطیسی زمین را هم تشخیص دهند. میدان مغناطیسی زمین در نقاط نزدیک به قطب شمال و جنوب قوی‌تر و نزدیک به خط استوای زمین ضعیف‌تر است. پرندگان از همین خاصیت کمک می‌گیرند و به کمک میزان ناچیزی آهن در سلول‌های عصبی گوش داخلی جهت‌یابی می‌کنند.

حلقه‌گذاری پرندگان

مطالعه رفتارشناسی مهاجرت پرندگان داده‌های کاربردی علمی مثل الگوهای مهاجرتی آنها، فعالیت‌های اکولوژیک و تغییرات محیط زیستی در اختیار محققان قرار می‌دهد. حلقه‌گذاری برای پرندگان، روشی تحقیقاتی است که اطلاعاتی درباره ویژگی‌های زیستی، اکولوژی، رفتار، نژاد و جمعیت را در اختیار محققان می‌گذارد. امروز توسعه فناوری نانو و استفاده از امواج وایرلس به بهبود این نوع مطالعات روی پرندگان کمک بزرگی کرده است. یکی از روش‌هایی که ابعاد جدیدی از تحقیق روی انواع پرندگان را به وجود آورده است، ردیابی ماهواره‌ای آنهاست. ردیابی ماهواره‌ای پرندگان به شناسایی گونه‌های جدید و کمیاب و دلایل انقراض گونه‌هایی از پرندگان نیز کمک می‌کند. ترکیب ردیابی ماهواره با روش‌های دیگر مثل حلقه‌گذاری کمک می‌کند اطلاعات شگفت‌انگیزی به دست آید. برای مثال بتازگی مهاجرت گونه‌ای از پرستوهای دریایی شمالی از یک قطب به قطب دیگر زمین به کمک این فناوری ثبت شده است.

گرچه اکنون اطلاعات بسیاری از چگونگی مهاجرت پرندگان به دست آمده است، اما این که آنها چه زمانی نیاز به تغییر محل سکونت را احساس می‌کنند هنوز مبهم است. به نظر می‌رسد تغییر طول روز و شب، دمای هوا، منابع غذایی و غریزه آنها را وادار به ترک محل سکونت می‌کند.

چرا پرندگان هیچ وقت با یکدیگر برخورد نمی‌کنند؟

پرندگان موجودات تکامل‌یافته‌ای هستند و به نظر می‌رسد مهارت حساس پرواز کردن بدون برخورد با یکدیگر و موانع را در طول میلیون‌ها سال کسب کرده‌اند. در آزمایشی که به همین منظور روی ده پرنده از جمله طوطی‌ها انجام شد، آنها هیچ برخوردی با یکدیگر در 102 دور پرواز داخل یک تونل نداشتند. این پرندگان با گردش به راست یا تغییر ارتفاع پرواز در کسری از ثانیه، مسیر خود را تغییر می‌دادند. در نهایت کشف روش‌های اجتناب از برخورد با موانع در پرندگان می‌تواند به انسان نیز در یادگیری شیوه‌هایی برای جلوگیری از برخورد هواپیماها و سایر اشیای پرنده کمک کند. ترافیک هوایی روز به روز بیشتر و نیاز به سیستم‌های هوشمند برای جلوگیری از برخورد بیشتر احساس می‌شود. به هر حال تجربه پرواز برای انسان بسیار جدید است و هنوز به راهنمایی‌های بسیاری در این زمینه نیاز دارد که می‌تواند آنها را از طبیعت الهام بگیرد. از طرف دیگر، رصد رفتار پرندگان هنگام مهاجرت بینش خوبی درباره تاثیرات تغییرات آب و هوایی و الگوهای هواشناسی زمین به محققان می‌دهد.

پرندگان مهاجر ایران

ایران به دلیل داشتن آب و هوای متنوع و قرار گرفتن میان دریاهای خلیج فارس، عمان و دریای خزر و همچنین وجود دریاچه‌ها و تالاب‌های بسیار یکی از زیستگاه‌های اصلی پرندگان مهاجر به شمار می‌رود. امروز خشک‌شدن دریاچه‌ها و تالاب‌های کشور باعث شده پرندگان مهاجر بیش از گذشته وابسته به دریاهای ایران شوند و در سواحل دریای خزر و جزیره‌های خلیج فارس بیشتر دیده شوند.

پرندگان مهاجر ایران به سه دسته اصلی تقسیم می‌شوند: گروه اول پرنده‌های بومی ایران هستند که در پهنه ایران زاد و ولد می‌کنند، گروه دیگر پرندگان مهاجر زمستانه و گروه سوم پرندگان مهاجر فصل بهار و تابستان هستند. تعدادی از پرندگان مهاجر با آغاز فصل سرد از اروپا، روسیه، سیبری و کشورهای آسیای میانه به ایران سفر می‌کنند و از طرفی تعدادی از پرندگان نیز در تابستان از قاره آفریقا به سمت ایران می‌آیند. ازجمله پرندگان مهاجر زمستانه ایران قوی گنگ، غاز و پلیکان خاکستری و پرندگان مهاجر فصل گرم سلیم طوقی کوچک، حواصیل ارغوانی و زرد و آبچلیک است. پرنده‌هایی مثل کاکایی، فلامینگو، اردک سر سبز و سرسفید و زاغ بور نیز در همه سال در ایران دیده می‌شوند. پرندگانی مثل درنای سیبری و گیلانشاه نیز از پرندگان مهاجری هستند که اکنون در خطر انقراض قرار دارند.

مسیرهای پرواز مشهور مهاجرت پرندگان

یکی از انواع رایج مهاجرت پرندگان، تقسیم‌بندی براساس مسافت پیموده شده است. گونه‌هایی از پرندگان، ساکنان دائم منطقه‌ای از زمین هستند و جابه‌جا نمی‌شوند. آنها غذای مورد نیاز خود را از محل زندگی تهیه و در فصل سرد از غذاهای ذخیره‌شده استفاده می‌کنند. گونه دیگری از پرندگان مهاجرت‌های کوتاه دارند و فقط از ارتفاعات به دامنه‌های کوهستانی مهاجرت می‌کنند. نوع دیگری از پرندگان در شهرهای مختلف جابه‌جا می‌شوند و آنها که مهاجرت‌های طولانی مدت دارند از کشوری به کشور دیگر و از قاره‌ای به قاره دیگر سفر می‌کنند.

پرندگان در فصل‌های مختلف مسیرهای مشخصی برای مهاجرت دارند که هر سال با اندکی انحراف مسیر از آنها می‌گذرند. این مسیرها به کمک ردیابی ماهواره‌ای، حلقه‌گذاری پرندگان و استفاده از
کلان داده‌ها و در طول سال‌ها شناسایی می‌شوند. مسیر پرواز آسیای مرکزی، کوتاه‌ترین مسیر پروازی پرندگان در جهان است، این در حالی است که بیش از 300 گونه پرنده در سال در این مسیر پرواز می‌کنند. این مسیر شمال آسیا و مناطق بالای هیمالیا را به شبه قاره هند مرتبط می‌کند. مسیر پروازی آسیای شرقی ـ استرالیا، یکی از 9 مسیر پرواز اصلی مهاجرت پرندگان آبی در جهان است. این مسیر از مدار قطبی در روسیه و آلاسکا آغاز می‌شود و از شرق و جنوب شرقی آسیا می‌گذرد تا در نهایت به استرالیا و نیوزیلند در نیمکره جنوبی می‌رسد. این مسیر پروازی از 22 کشور می‌گذرد و پرندگان هنگام گذر از این نواحی در بالای سر 45 درصد جمعیت جهان پرواز می‌کنند. اکنون بسیاری از تالاب‌ها و مناطق آبی محل سکونت پرندگان در طول این مهاجرت، آلوده شده یا از بین رفته‌اند. شناسایی مسیرهای پروازی و کمک به حفظ زیستگاه پرندگان مهاجر بخصوص در این مسیرها می‌تواند از انقراض گونه‌های مختلف در آینده نزدیک جلوگیری کند.

سپیده شعرباف

دانش