بازی، ابزار آموزشی که مغفول می‌ماند

حال سال‌هاست آن بازی‌های پرسروصدای دسته‌جمعی دوران قدیم جای خود را به بازی‌های تک‌نفره همراه با سکوت تکنولوژیک داده‌اند. همگام شدن با عصر مدرن بخشی از رشد و ترقی نوع بشر است به شرط آن که امتیازات دوران قدیم فراموش نشود. براستی بازی‌های دوران قدیم با سرگرمی‌های جدید چه تفاوت‌هایی داشت؟ چگونه بازی‌های رایانه‌ای توانست‌ جای آن سرگرمی‌های پرطرفدار دوران گذشته را بگیر‌د؟ آیا باید یکی را حذف کرد یا می‌توان از هر دو بهره گرفت؟ در این میان نقش والدین چیست؟

مزایای بازی‌های سنتی

دکتر سعیده مصافی، دارنده مدرک دکتری سلامت در تحلیل بازی‌های سنتی برای آنها مزایای فراوانی برمی‌شمارد. به اعتقاد او بازی دسته‌جمعی کودک را اجتماعی بار می‌آورد، چون او در خلال همان بازی‌ها متوجه می‌شود برای دستیابی به لذت شیرین بازی باید دشواری‌ها و پیچیدگی‌های روابط اجتماعی با دوستان را بپذیرد و ناخودآگاه نکات فراوانی در این زمینه می‌آموزد.

بازی دسته‌جمعی قانونمند است و به کودک تبعیت از قانون را یاد داده،در او قدرت تصمیم‌گیری را پرورش و توانایی حل مساله را افزایش می‌دهد. کودک را وادار به گرفتن حق خود می‌کند، اعتماد به نفس او را پرورش می‌دهد‌ به تخلیه انرژی‌اش کمک می‌کند. همچنین خلاقیت بچه‌ها را رشد می‌دهد. تعاون و همکاری را به کودکان یاد می‌دهد. آنها را با نقش‌هایی که در آینده باید در اجتماع ایفا کنند آشنا می‌کند‌ و مهم‌تر از همه به دلیل تحرک فراوانی که در این نوع بازی است سیستم قلبی ـ عروقی‌ آنها را بهبود داده و به سلامت جسمانی آنها یاری فراوان می‌رساند.

بازی‌های سنتی

دکتر مصافی بازی‌های سنتی را در دو رده کلی دسته‌بندی می‌کند: گروه اول بازی‌هایی که در محیط باز انجام می‌شو‌د و تحرک شدید بچه‌ها را به چالش می‌کشد و دوم بازی‌هایی که در محیط بسته انجام می‌شو‌د و مستلزم تحرک کمتری است. او در اینجا از چند بازی نام می برد و تاثیر هریک را بر کودک شرح می‌دهد.

گروه اول بازی‌هایی که در محیط باز انجام می‌شود و کودک را به تحرک سریع وامی‌دارد:

لی لی: حفظ تعادل را به او یاد می‌دهد، عضلات پا را تقویت می‌کند، بین حرکات دست و پا و چشم هماهنگی برقرار می‌کند، ضربان قلب را افزایش داده و جریان خون را بهبود می‌بخشد و به کودک ارزش داشتن هر دو پا و دشواری نداشتن یک عضو را تفهیم می‌کند.

بالابندی: در کودک شوروشادی و هیجان فراوان ایجاد می‌کند، عضلات را تقویت کرده و سرعت و دقت را در وی افزایش می‌دهد.

وسطی: سرشار از هیجان و شادمانی است. حس بینایی را تقویت می‌کند، به کودک سرعت و دقت و واکنش سریع را یاد می‌دهد و مهارت نشانه‌گیری را در او پرورش می‌دهد.

عمو زنجیرباف: به کودک صدای حیوانات را یاد می‌دهد. او تقلید صدا را یاد می‌گیرد و می‌آموزد که باید نوبت را رعایت کند و به حق دیگران احترام بگذارد.

گروه دوم بازی‌هایی که در فضای بسته انجام می‌شود. این بازی‌ها مستلزم تحرک کمتری است، اما درعوض با هماهنگی دست و پا و چشم حرکات فرد مقابل انجام شده و فعالیت قشر حسی حرکتی مغز را به چالش می‌کشد:

لی لی لی لی حوضک: حس لامسه را تحریک می‌کند. همچنین ریتم و قافیه این بازی باعث ایجاد حس عاطفی در کودک می‌شود.

اتل متل توتوله: شمارش را که اولین قوانین ریاضی است ‌ به طرزی ساده به کودک یاد داده و قوانین برد و باخت را به وی آموزش می‌دهد.

تاپ تاپ خمیر: حافظه و دقت را افزایش می‌دهد.

کلاغ‌پر: تمرکز و دقت را بالا برده، باعث ایجاد هماهنگی در دستگاه عصبی عضلانی می‌شود.

بازی‌های رایانه‌ای

شاید هیچ کس فکر نمی‌کرد چیزی جایگزین آن بازی‌های پرشور و حرارت دوران گذشته شود و بچه‌ها به هیچ قیمتی حاضر شوند آن تفریحات دسته‌جمعی را رها کرده و هر یک تک تک در سکوت و انزوا به سرگرم کردن خود مشغول شوند، اما نسل جدید تکنولوژی و ظهور انواع بازی‌ها و سرگرمی‌های کامپیوتری خلاف این را ثابت کرد. کودکان این دوره حاضرند ساعت‌ها در گوشه‌ای از خانه روبه‌روی کامپیوتر یا تبلت به دست بنشینند و غرق در آن صفحه شوند، اما براستی علت این همه جذابیت مجازی چیست؟

به گفته دکتر مصافی، بازی کامپیوتری دنیایی از هیجان را به کودک عرضه می‌کند و او را به عالمی متفاوت و کاملا تخیلی می‌برد. او در این دنیا خود را محور اصلی می‌بیند و متوجه می‌شود کنترل تمام امور در دست اوست؛ به همین دلیل برای کودک بسیار لذتبخش است. این نوع بازی تاثیری قوی بر ذهن و اعصاب دارد. بازی کامپیوتری به کودک حق بازگشت مجدد را می‌دهد، یعنی اگر در یک مرحله ببازد، می‌تواند دوباره بازگردد و بازی را ادامه دهد، اما در بازی‌های دسته‌جمعی با سایر کودکان اگر در بخشی بسوزد باید از میدان خارج شود. همه این عوامل دست به دست هم می‌دهد و از بازی کامپیوتری دنیایی جذاب و شیرین برای کودک می‌ساز‌د.

محاسن بازی کامپیوتری

انتقادات فراوانی به بازی‌های کامپیوتری وارد است، اما حقیقت آن است که این نوع سرگرمی یکپارچه عیب و ایراد نیست. محاسنی هم در بازی کامپیوتری نهفته است که کودکان از آن بهره می‌برند.

دکتر مصافی برای بازی کامپیوتری محسناتی برمی شمارد و اعتقاد دارد این نوع بازی بین حرکات چشم و دست هماهنگی ایجاد می‌کند، عضلات انگشتان را پرورش می‌دهد، تایپ را سریع می‌کند، به آموزش زبان و ریاضی کمک می‌کند، به بچه‌ها نشاط و انگیزه فراوانی می‌دهد به طوری که آنها دوست دارند هرچه زودتر از مدرسه به خانه برگردند تا بازی کنند، تنوع فراوانی دارد و در انواع دسته‌های مختلف فکری، ورزشی، اکشن، تاریخی، معمایی، مزرعه‌ای، آموزشی و... عرضه می‌شود، بر هوش و خلاقیت کودک تاثیر بسزایی دارد، نیازشان به هیجان را ارضا می‌کند و گذشته از اینها تکنولوژی روز را برای کودک جذاب جلوه می‌دهد. براستی اگر این بازی‌ها وجود نداشت‌ کامپیوتر و موبایل مفاهیمی خشک و علمی تلقی می‌شد.

معایب بازی‌های رایانه‌ای

دکتر مصافی معایب بازی‌های کامپیوتری را در دو دسته آسیب‌های جسمانی و آسیب‌های روانی ـ تربیتی رده بندی می‌کند. آسیب‌های جسمی شامل چاقی، فشار به بینایی و فشار سنگین ذهنی می‌شود. همچنین هیجان همیشگی این نوع بازی تاثیر منفی بر ارگان‌های بدن از‌جمله دستگاه گردش خون و گوارش می‌گذارد و اعصاب سمپاتیک را افزایش می‌دهد.

اما در بخش روانی - تربیتی وی به موارد دیگری اشاره می‌کند. ازجمله این که بازی کامپیوتری حس پرخاشگری را افزایش می‌دهد، کودک را از روابط اجتماعی دور کرده و او را انزواطلب می‌کند، به دلیل محدود بودن وظایف کودک در مقام بازیکن، ذهن او را تنبل و منفعل می‌کند، اعتماد به نفسش را کاهش می‌دهد، در روابط خانوادگی پیامد منفی ایجاد می‌کند، برای کودکان افت تحصیلی به همراه می‌آورد، چون او وقت زیادی برای بازی می‌گذارد و تمام انرژی روانی و عصبی‌اش را به بازی اختصاص می‌دهد، خوابش را ناآرام می‌کند، موجب گم شدن هویت کودک می‌شود، چون او خود را به اشتباه در قالب قهرمان بازی می‌شناسد و همچنین باعث توقع زیاد می‌شود زیرا کودک در یک بازی خیلی زود به مقام اول می‌رسد و گمان می‌کند در زندگی واقعی هم برنده شدن به همین سادگی است.

چه باید کرد؟

با توجه به نکات ذکرشده آیا می‌توان در دوره مدرن و تکنولوژیک کنونی که در نهایت سرعت در حال رشد و ترقی و رسیدن به مراحل بالاتر است بچه‌ها را به طور کلی از بازی‌های رایانه‌ای منع کرد؟ با توجه به محاسنی که برای این نوع سرگرمی برشمرده شد وجود آن در اندازه معقول برای کودکان واجب است و والدین نباید این بازی را برای بچه مممنوع کنند، اما در کنار بازی کامپیوتری کودک به بازی دسته‌جمعی و سنتی هم احتیاج دارد تا از مزایای جسمی و تربیتی آن بهره‌مند شود.

به گفته دکتر مصافی، والدین باید توجه ویژه‌ای به این مساله معطوف کرده و برای موضوع بازی کودکان زمان و انرژی کافی صرف کنند. پدر و مادر با بازی‌های نسل پیش آشنا هستند، بنابراین باید طی گذشت زمان این بازی‌ها را به فرزندان خود یادداده، گاهی خود با او بازی کنند و همچنین او را تشویق به انجام بازی‌های دسته‌جمعی با دوستان کنند. در دوره کنونی بسیاری از والدین ترجیح می‌دهند فرزندانشان ساعت‌ها با تبلت خود مشغول باشند زیرا معمولاً کودک در این حالت در سکوت غرق بازی می‌شود و مادر فرصت کافی برای رسیدگی به کارهای خود را پیدا می‌کند، اما این وضعیت در درازمدت تاثیر نامطلوبی بر فرزند بر جای می‌گذارد. والدین حداقل باید هفته‌ای یکبار فرزند خود را به پارک ببرند تا او در آنجا فرصت بازی با هم‌سن و سالان خود را پیداکند و از نشاط اجتماعی بهره ببرد.

لیلا رعیت

جام جم