موسیقی نواحی جان ندارد

به گزارش جام‌جم، پیش از آن‌که دنیا مسحور فناوری تولید انبوه نوار و سی‌دی شود و به تسخیر موسیقی پاپ درآید، مردمان هر گوشه این سرزمین پهناور موسیقی خود را داشتند؛ موسیقی‌ای چنان عجین‌شده با زندگی روزمره آنها که گویی جزئی جداناپذیر از جامعه‌شان است. اقوام ایرانی چون ترک و لر و کرد و عرب و فارس و ترکمن و... در جشن و عزا موسیقی خاص خود را داشتند، اما با آمدن رادیو و امکانات پخش موسیقی، نوازندگان چیره‌دست و گمنام این اقوام کم‌کم ارج و قربشان را از دست دادند. تا این‌که در دهه 40 و 50 پژوهشگران این موسیقی‌ها را جزئی از میراث فرهنگی این سرزمین خواندند و نامش را موسیقی اقوام، محلی و سرآخر موسیقی نواحی گذاشتند.

با وجود تلاش این پژوهشگران، موسیقی نواحی مغلوب موسیقی‌های جدید شد و بزرگانش یکی‌یکی در گمنامی چشم از جهان فروبستند. استاد حسن سلمانی بجستانی، شاعر و پیشکسوت موسیقی مقامی خراسان، یکی از آنها بود که هفته گذشته از میان ما رفت. گاهی پس از مرگ آنها، چند مسئول و هنرمند و هنردوست حسرت از دست دادن چنین مفاخری را می‌خورند و می‌گویند این عزیزان هنرشان را با خود به گور می‌برند، اما باز هم می‌بینیم بجز شرکت دادن آنها در چند جشنواره و تجلیل از هنرمندان موسیقی نواحی کار عمده‌ای برای این میراث فرهنگی ناملموس کشور صورت نمی‌گیرد.

چرا موسیقی نواحی مخاطب ندارد؟

گروه لیان از معدود گروه‌های موفق موسیقی نواحی است که توانسته در چند سال اخیر مخاطبان زیادی را جذب موسیقی بوشهر و جنوب کرده و کنسرت‌های متعددی در تهران برگزار کند. محسن شریفیان، سرپرست این گروه در پاسخ به این پرسش که چرا موسیقی نواحی مخاطب ندارد و مهجور است به جام‌جم می‌گوید: دلیل اصلی مهجوریت موسیقی نواحی نپرداختن به آن است. وقتی بهترین کالا را تولید کنید تا زمانی‌ که به تبلیغش نپردازید، کسی آن را نمی‌شناسد. پس ما چگونه انتظار داریم بدون تبلیغ فرهنگ بومی ایران، مردم آن را بشناسند؟ چگونه توقع داریم در این عصر ارتباطات و رقابت برای جذب مخاطبان بدون تبلیغ موسیقی بومی، مردم به آن توجه کنند؟

به باور او، رسانه‌ها نقش اصلی را در معرفی این موسیقی ایفا می‌کنند: آنچه که در طول این سالیان برداشت کردیم، علاقه و استقبال مردم از موسیقی بومی است. اتفاقا این موسیقی جایگاه بالایی دارد، اما متأسفانه به دلیل ضعف و کوتاهی ما نتوانستیم آن را تبلیغ و معرفی کنیم.

او با بیان این‌که موسیقی بومی قدمتی به طول تاریخ اقوام دارد، می‌گوید: تنها موسیقی‌ که هنگام تولد و مرگ، زمان شادی و عزا و... با مردم بوده موسیقی بومی است. پس موسیقی بومی هیچ ضعفی ندارد؛ این ما هستیم که نتواستیم آن را بخوبی معرفی کنیم. درواقع ما امکانات معرفی آن را نداریم. من در شهر خودم نمی‌توانم کنسرت برگزار کنم. بنابراین موسیقی‌ام شنیده نمی‌شود.

با این همه، هستند گروه‌هایی مانند گروه رستاک، گروه تال یا همین گروه لیان که موسیقی نواحی را در دستور کار خود قرار داده‌اند و مخاطبان زیادی را نیز جذب کرده‌اند.

او در پاسخ به این‌که چگونه گروه لیان توانسته مخاطبان را جذب کند، می‌گوید: از آنجا که لیان استمرار دارد و تمام تلاشش را می‌کند، توانسته مخاطبانش را حفظ کند و زمانی که کنسرت برگزار می‌کند، سالن‌های تالار وحدت و برج میلاد پر می‌شود. اتفاقا لیان با این کار به مسئولان نشان می‌دهد که موسیقی نواحی مخاطب دارد و مردم برای گوش دادن آن حاضرند به کنسرت بروند. موسیقی سیستان و بلوچستان، ترکمن یا هر جای دیگر نیز اگر بدرستی معرفی و تبلیغ شود، می‌تواند مخاطبان را جذب کند.

مواجهه فرهنگی با موسیقی نواحی

علی مغازه‌ای، پژوهشگر موسیقی نواحی و دبیر هنری جشنواره موسیقی نواحی «آینه‌دار» با بیان این‌که در ایران هر قوم به فراخور فرهنگ و تاریخ و جغرافیای خود، موسیقی خاص خود را داشته و دارد، به جام‌جم می‌گوید: در این میان موسیقی‌ای که در پایتخت و مرکز ایران غالب شد و سیطره پیدا کرد، امروزه آن را موسیقی کلاسیک ایرانی می‌شناسیم. شاید اگر گیلان پایتخت کشور می‌شد و فرهنگ گیلکی سیطره می‌یافت، امروز شاهد موسیقی گیلکی به‌عنوان موسیقی ملی بودیم.

مغازه‌ای درباره مهجوریت موسیقی نواحی می‌گوید: ما ظرفیت‌های زیادی در کشورمان داریم که از وجود آنها بی‌خبریم. موسیقی نواحی هم یکی از این ظرفیت‌هاست، اما وقتی یک گردشگر خارجی یا استاد فرنگی به ایران می‌آید و آن را می‌شنود، حیرت می‌کند.

او بی‌توجهی به موسیقی نواحی را از یک‌سو و توجه زیاد به موسیقی سنتی را از سوی دیگر از عمده عوامل مهجوریت موسیقی نواحی ذکر می‌کند و می‌افزاید: می‌توان با فرهنگسازی بدون دخالت مستقیم در محتوا، موسیقی نواحی را به صورت کالایی فرهنگی به مردم عرضه کنیم.

فواید جشنواره‌های رنگارنگ

بسیاری از کارشناسان معتقدند؛ همان‌طور که کشورهای غربی از موسیقی کلاسیک و ارکستر‌های سمفونیک خود حمایت مالی و معنوی می‌کنند، دولت موظف است برای زنده نگه‌داشتن و ترویج موسیقی نواحی از آن حمایت کند. دولت نیز حمایت‌های خود را در قالب جشنواره‌ها به نمایش می‌گذارد و در طول سال دو سه جشنواره با موضوع موسیقی نواحی برپا می‌کند. فرزاد طالبی، مدیر دفتر موسیقی و رئیس نهمین جشنواره موسیقی نواحی که اردیبهشت امسال در کرمان برگزار شد، درباره جشنواره‌های موسیقی نواحی می‌گوید: از آنجا که موسیقی نواحی بازمنشأ انواع موسیقی در ایران بوده است، این جشنواره‌ها باید حرکت مداومی باشد که موسیقی باارزش نواحی و مقامی را به صحنه جامعه بکشاند، بویژه در جاهایی که مردم امکان گوش کردن این موسیقی‌ها را ندارند.

اما به باور علی مغازه‌ای که خود دبیر هنری جشنواره موسیقی نواحی آینه‌دار است، افزودن بر تعداد این جشنواره علاج موسیقی نواحی نیست. او با بیان این‌که به نسل جوان هر قوم و فرهنگی باید اثبات کرد که موسیقی‌شان ارزشمند است تا آنها خود در زنده نگه‌داشتن و ترویج آن بکوشند. مغازه‌ای معتقد است این مهم تنها با برگزاری نشست‌ها و جشنواره‌های حرفه‌ای میسر می‌شود که خود را مجاز به دخالت در کار هنرمندان این موسیقی ندانند.

فارغ از تکریم استادان و گروه‌های موسیقی نواحی، شاید مهم‌ترین امتیاز برگزاری این جشنواره‌ها، ضبط قطعات و آثار اجراشده در این جشنواره‌ها باشد که گاهی پس از اتمام جشنواره برای دسترسی بهتر پژوهشگران و علاقه‌مندان به صورت سی‌دی و دی‌وی‌دی منتشر می‌شود.

لزوم آشتی مخاطب با موسیقی نواحی

شاید جشنواره موسیقی فجر بهترین مکان برای عرضه و معرفی موسیقی نواحی باشد. امسال 13 گروه در بخش موسیقی نواحی این جشنواره حضور دارند، اما این گروه‌ها براساس چه معیار و منطقی انتخاب می‌شوند؟ پیمان بزرگ‌نیا هماهنگ‌کننده بخش موسیقی نواحی در سی‌ودومین جشنواره موسیقی فجر دراین باره به ایسنا می‌گوید: آنچه برای ما اهمیت دارد، مخاطبان این موسیقی است و این‌که چطور می‌توانیم مخاطب بیشتری را برای شنیدن موسیقی نواحی دعوت کنیم و بخش جذاب آن را به مخاطب ارائه دهیم.

او با بیان این‌که در سال‌های اخیر با موسیقی نواحی بد برخورد شده است، می‌افزاید: اغلب نگاه‌ها به موسیقی نواحی صرف موسیقی پژوهشی است. در برخی جشنواره‌ها که به‌صورت تخصصی برگزار می‌شوند، می‌بینیم که یک راوی یا خنیاگر دعوت و در یک سالن بزرگ اجرا می‌کند، هرچند این اجرا بسیار ارزشمند است، اما آن هنرمند موسیقی نواحی قادر به اجرای کنسرت در یک سالن بزرگ نیست تا به این واسطه مردم را به سالن‌ها بیاوریم و با موسیقی نواحی آشتی دهیم.

به گفته بزرگ‌نیا، در جشنواره امسال از گروه‌هایی که اصالت‌ها و نگاه مخاطب امروزی را در نظر می‌گیرند و توسط جوانان آهنگساز خوب مناطق مختلف ایران هدایت می‌شوند، استفاده کردیم تا مخاطب را براحتی به سالن‌ها بیاورند و با موسیقی نواحی آشتی دهند.

کمیل انتظاری