بازی اسباب‌بازی...

بازی چیزی نیست که کسی با آن غریبه باشد. انگار بازی کردن در خون آدم‌هاست و سن و جنس و ملیت هم نمی‌شناسد. حتی گاهی بدون آن‌که حواسمان باشد، در حال بازی هستیم. شرکت در بازی هم به نسل خاص و حتی قرن خاصی محدود نمی‌شود. شاید با جرات بتوان گفت قدمت بازی به قدمت پیدایش انسان برمی‌گردد.

هرچقدر آدم‌ها یاد گرفتند که بازی‌های خلاقانه‌تری طراحی کنند، به همان نسبت هم اسباب‌بازی‌ها پیچیده‌تر و مبتکرانه‌تر شد. در این نوشتار به سیر تاریخی تکامل اسباب‌بازی‌ها در ایران نگاهی اجمالی انداخته‌ایم، تاریخ شیرینی که شاید خیلی‌ها آن را جدی نگرفته یا حتی به آن فکر نکرده باشند.

چرا تاریخ اسباب‌بازی نداریم؟

تحقیق درخصوص تکامل اسباب‌بازی‌ها در طول تاریخ ایران مغفول مانده است؛ تاریخی که جنگ‌ها، فتح‌ها و خونریزی‌ها در آن ثبت شده است، اما گویی مورخان هم علاقه‌ای به ثبت مظاهر فرهنگی مثل اسباب‌بازی‌ها نداشتند. وقتی به اکتشافات باستان‌شناسی ایران، حتی در سده‌های پیش از میلاد مسیح نگاه می‌کنیم متوجه می‌شویم ابزارهای کوچکی ساخته و استفاده می‌شده که جز برای سرگرمی کودکان، کاربرد دیگری نداشته است.

چهارچرخه‌های فانتزی که شبیه ارابه‌های غول‌پیکر بودند، حیوانات و مجسمه‌های کوچکی از جنس سنگ و سفال، آدمک‌ها و پیکرک‌هایی از شیشه و حتی جغجغه‌های باستانی در اکتشافات باستان‌شناسی ایران یافت شده است که جز اسباب‌بازی، هیچ نام دیگری نمی‌شود روی آنها گذاشت.

جغرافیای اسباب‌بازی‌های ایرانی

در گذشته‌های دور، اسباب‌بازی‌های هر کودک در هر منطقه آب و هوایی با کودک دیگر متفاوت بود. یعنی اسباب‌بازی‌ها بر‌حسب شرایط جغرافیایی، محدودیت‌ها و امکانات هر منطقه، با محیط زندگی آدم‌ها تطابق داشت. در یک گوشه کشور، امکان داشت بچه‌ها با استفاده از حلبی، نخ و کاموا و دیگر مواد دورریختنی در آن منطقه جغرافیایی برای خودشان اسباب‌بازی خلق کنند، در حالی که مثلا بچه‌های خطه دریا، اسباب‌بازی‌هایشان با صدف و محیط دریا تناسب داشت.

بسیاری از اسباب‌بازی‌ها تاریخچه جالبی دارند. مثلا جغجغه‌های قدیمی که با حلب ساخته می‌شد، خاطرتان هست؟ شاید بتوان گفت تاریخچه این جغجغه‌ها به طبیعت بر می‌گردد. یک گیاه خودرو در مناطق خشک کشور رشد می‌کند که دانه‌های این گیاه در درونش صدا می‌دهند. شاید ایرانی‌ها هم از آن اقتباس کرده و برای سرگرمی کودک خود، این جغجغه‌ها را به شکل‌های مختلف ساخته‌اند.

اسباب‌بازی‌های سنتی و دست‌ساز

اسباب‌بازی‌هایی مثل ماشین صابونی، فوتینا، قایق تپ تپو، فرفره، علی وروجک و عروسک‌های پارچه‌ای جزو اسباب‌بازی‌هایی بودند که بچه‌های چند دهه قبل با خلاقیت خودشان می‌ساختند. حتی کش که شاید در نگاه اول، اسباب‌بازی به حساب نیاید، اما با ذهن فعال و پویای کودکان آن دوره، یک کش ساده هم به اسباب‌بازی تبدیل می‌شد.

شاید خیلی‌ها هنوز یادشان باشد که بعد از ورود ماشین به ایران، کودکان از تکه‌های لاستیک ماشین‌ها، تیرکمان می‌ساختند و در کوچه پس‌کوچه‌ها به نبردهای کودکانه می‌پرداختند، تا این‌که 60 سال قبل، پلاستیک وارد عرصه ساخت اسباب‌بازی‌ها شد و بازار داغ خلاقیت کودکان را هم سرد کرد. درست است که با این تحول در عرصه تولید اسباب‌بازی، تنوع و جذابیت بیشتری به اسباب‌بازی‌ها تزریق شد، اما شاید مدت‌هاست که دیگر از هسته زردآلو، هیچ سوتی درست نشده باشد.

پدربزرگ اسباب‌بازی‌های ایران

استاد زردشت هوش‌ور، پس از بازنشستگی از تدریس و تحقیق در حوزه جغرافیای پزشکی، به بازسازی 210 اسباب‌بازی قدیمی در مدت 22 ماه پرداخت، به همین دلیل از او به عنوان پدربزرگ اسباب‌بازی‌های ایران یاد می‌کنند.

هوش‌ور یک شهرفرنگ بسیار زیبا را بازسازی کرده که قطعا اگر هر کسی دمی را با شهرفرنگ او بگذراند، چند سالی جوان‌تر می‌شود. آن روزها که هنوز تلویزیون و سینما باب نشده بود، بچه‌ها با دیدن شهر فرنگ، با نقاط دیدنی ایران و جهان آشنا می‌شدند.

به اعتقاد هوش‌ور در ایران، جای «موزه ملی اسباب‌بازی» خالی است. همین مساله، علتی شد تا هوش‌ور برای بررسی اسباب‌بازی دوره‌های دور ایران و بازسازی آنها اقدام کند. او در مسیر ایجاد این موزه کم‌نظیر در سراسر دنیا، از همه مردم ایران دعوت به همکاری و تقاضا کرده که اگر کسی اسباب‌بازی قدیمی دارد، به موزه هدیه کند یا آن را بفروشد یا حتی چند روز امانت بدهد تا با الگو گرفتن از آن، اسباب‌بازی‌های قدیمی، خلق و احیا شود.

تحکیم همدلی با کمک اسباب‌بازی‌ها

روان‌شناسان معتقدند که بازی و اسباب‌بازی می‌تواند در فرآیند رشد کودک و شکل دادن به تمایلات عاطفی و روانی او نقش بسزایی ایفا کند. اسباب‌بازی موجب ارتباط کودک با دنیای بیرون می‌شود و چنانچه والدین توجه کافی در انتخاب نوع اسباب‌بازی‌ها نداشته باشند، ممکن است موجب آسیب رسیدن به فرآیند شناختی کودک شود.

هر سنی، اسباب‌بازی متناسب به خود را می‌طلبد. در واقع بزرگ‌تر شدن کودک و کسب مهارت‌های بیشتر، نیاز او را به اسباب‌بازی‌ها تغییر می‌دهد. یک نوزاد با داشتن یک جغجغه به اوج لذت در بازی می‌رسد، در حالی که یک کودک 12 ساله، می‌تواند با یک عروسک انگشتی، به ارائه یک نمایش عروسکی بپردازد.

براحتی می‌توان استدلال کرد که وجود اسباب‌بازی در سده‌های گذشته به ارتقای شخصیت افراد، افزایش تعامل با جوامع دیگر و تحکیم وحدت اقوام و قبایل مختلف در ایران منجر می‌شد. این‌که به اسباب‌بازی فقط به دید یک شیء تفننی نگاه کنیم، نگاه ساده‌انگارانه‌ای است، چون اسباب‌بازی‌ها براحتی می‌توانند راوی فرهنگ و تاریخ یک ملت باشند.

موج گرایش به اسباب‌بازی‌های غربی

ناصرالدین شاه از سفرهایی که به اروپا داشت، اسباب‌بازی‌های غربی را با خود به ایران آورد. یکی از این اسباب‌بازی‌ها، مجموعه عروسک‌هایی بود با چهره‌ها و آرایش‌های اروپایی. همین عروسک‌ها کم کم به عنوان الگویی برای زیبایی زنان ایرانی بدل شد. به دنبال آن عروسک‌ها، باربی‌های امروزی نیز ساخته و به بازار عرضه شد که این بار علاوه بر آرایش چهره، اندام آنها نیز به عنوان الگو قرار گرفت.

مریم طالبی - روزنامه نگار