آموزش سواد رسانه‌ای؛ ز گهواره تا گور

آشنایی با سواد رسانه‌ای ممکن است به صورت تجربی و تدریجی و به کمک آزمون و خطا حاصل شود اما با شتاب فناوری و بخصوص فناوری‌های پیام‌رسان، صرف زمان برای یادگیری چندان منطقی نیست و آموزش آن به صورت آکادمیک اهمیت پیدا می‌کند.

برخی کارشناسان عرصه رسانه و ارتباطات در گفت‌وگو با جام‌جم درباره ضرورت آموزش سواد رسانه‌ای به نکاتی اشاره کرده‌اند و درباره متولیان آموزش آن توضیحاتی داده‌اند که در ادامه می‌خوانید.

سواد رسانه‌ای آموزش عمومی

دکتر حسینعلی افخمی: مخاطبان فضای مجازی و رسانه‌های اجتماعی دو دسته هستند؛ یکی گروه آسیب‌پذیر از جمله کودکان و نوجوانان زیر سن قانونی و دیگری بزرگسالان که در معرض آسیب کمتری هستند.

درباره گروه اول، دولت‌ها موظف به آموزش هستند تا در مواجهه با رسانه‌های مجازی بتوانند انتخاب‌کننده شوند. در بسیاری از کشورها، آموزش سواد رسانه‌ای به گروه زیر 16 یا 18 سال بر عهده دولت‌هاست و در کشور ما آموزش و پرورش، متولی آموزش گروه سنی زیر 18 سال است. در کنار این وزارتخانه، سایر مراکز فرهنگی، رسانه‌های سنتی، مطبوعات و مراکز دانشگاهی و تحقیقاتی نیز می‌توانند در این زمینه راهگشا باشند.

دومین گروه از مخاطبان رسانه‌های مجازی، نیاز به آموزش عمومی دارند و معمولا دولت‌ها برای این منظور، بودجه‌ای در نظر نمی‌گیرند. آموزش سواد رسانه‌ای در بزرگسالان باید بر اساس خواست و میل خود آنها، طبق قوه تشخیص و تلاش خودشان رخ بدهد و افراد موظف هستند، هزینه این سواد را بپردازند و به هر ترتیب در این باره بخوانند، بنویسند و با تهدیدها و فرصت‌های این نوع رسانه‌ها آشنا شوند. در کنار همه مراکز آموزشی، رسانه‌های سنتی که کارکرد آموزشی نیز دارند، می‌توانند تا حدی تهدیدها را کاهش بدهند و سازمان‌های نظارتی می‌توانند در تدوین قوانین یا نظارت بر آنها کمک کنند و هر نهاد و سازمانی به سهم خود اقدامی صورت دهد.

آموزش عمومی مبتنی بر پژوهش

دکـــتــر محمـدحسـن اسدی‌طاری: سواد رسانه‌ای از نگاه من یک مقوله عمومی است، نه تخصصی و بهترین متولی آن آموزش و پرورش است. خوشبختانه آموزش و پرورش، زمینه آموزش سواد رسانه‌ای را از دوره دبیرستان فراهم کرده و کتابی برای همه رشته‌های تحصیلی تدارک دیده که به مبانی سواد رسانه‌ای می‌پردازد و نگاهی کاملا عمومی دارد اما نکته این جاست که در این کتاب، نمونه‌ها و مثال‌هایی ذکر شده که جوانان در شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی بارها دیده‌اند و از زمان انتشار آنها مدت زیادی گذشته است. همه دانش‌آموزان نیز از هر رشته‌ای تحت آموزش یکسان قرار می‌گیرند، در حالی که دست کم، دانش‌آموزان رشته‌های علوم انسانی می‌توانند در این زمینه به صورت تخصصی آموزش ببینند.

به اعتقاد من این کتاب می‌تواند عمیق‌تر و مبتنی بر پژوهش‌های محکم‌تر و جدی‌تر باشد. همچنین باید بتواند دانش‌آموزان را به شناخت ‌بیشتر و درک عمیق‌تر از سواد رسانه‌ای سوق بدهد و زمینه رشد آنها را فراهم کند.

تکنیک‌های تشخیصی

دکتر گیتا علی‌آبــادی: آموزش و آگاهی‌ اولیه درباره سواد رسانه‌ای می‌تواند از دوران مدرسه آغاز شود.

شاید کودکان و نوجوانان، رغبت زیادی به خواندن کتاب در این باره نداشته باشند، اما می‌توان آنها را با مفاهیم اولیه آشنا کرد و قوه تشخیصشان را طوری پرورش داد که اصولا تحت تاثیر هر خبر و اطلاعی قرار نگیرند. در کنار نهادهای آموزشی، رسانه‌ها هم می‌توانند در ارائه مفاهیم اولیه سواد رسانه‌ای سهم داشته باشند یا دست‌کم، مسیر یادگیری آن را به مخاطبان خود نشان بدهند.

همچنین رسانه‌های سنتی از جمله رادیو و تلویزیون می‌توانند به کمک برنامه‌های هدفمند، میزان سواد رسانه‌ای جامعه و درک عمومی را مورد سنجش قرار دهند و با طرح پرسش‌هایی، مخاطبان خود را به داشتن سواد رسانه‌ای حساس و تشویق کنند. شاید نتوان بسادگی، یک سازمان یا نهاد را متولی آموزش سواد رسانه‌ای دانست، چون هر سازمانی با قشری از مردم جامعه سر و کار دارد، اما از آنجا که آموزش بلندمدت است، می‌توان آموزش پایه و اساس سواد رسانه‌ای را از آموزش و پرورش توقع داشت، به شرط آن‌که مفاد آموزشی طی جلساتی با کارشناسان و متخصصان این حوزه تدارک دیده شود.

شاید بد نباشد، این آموزش‌ها به صورت کوتاه در کتاب‌های درسی دوره دبستان هم گنجانده شود تا وقتی دانش‌آموزان بزرگ‌تر می‌شوند، راحت‌تر به سواد رسانه‌ای و قدرت تشخیص مجهز شوند.

درباره آموزش به بزرگ‌ترها نیز باید در نظر داشت که مردم هوشمند هستند و قوه تشخیص دارند. بنابراین سواد رسانه‌ای فقط قرار است تکنیک‌های شناسایی اطلاعات درست از نادرست را آموزش بدهد و این که در هر رسانه‌ای از نوع حقیقی یا مجازی، صحت خبر بر هر چیزی حتی بر شگفتی یا استثنا بودن ارجحیت دارد.

آموزش از کودکی

دکتر حسین امامی: سواد رسانه‌ای باید از سال‌های اولیه زندگی آموزش داده شود؛ از همان زمانی که بچه‌های ما یاد می‌گیرند با تبلت و موبایل بازی کنند و در مواجهه با فضای سایبری قرار می‌گیرند و باید درباره نحوه برخورد با این فضا آموزش ببینند و چیزهایی بیاموزند.

این که آموزش و پرورش کتابی در این زمینه تدوین کرده و جزو کتب درسی قرار داده، قابل توجه و تقدیر است، اما کافی نیست، ضمن این که این کتاب در پایه دهم به دانش‌آموزان آموزش داده می‌شود و این زمان بسیار دیر است. کودکان ما در معرض فضای سایبری هستند و باید مقوله استفاده از این فضا و فرهنگ آن از درجه اهمیت بالایی برخوردار باشد؛ لازم است از تبعات استفاده افراطی و اعتیادآور فضای سایبری مطلع باشیم، خطرات بازی‌های رایانه‌ای را بدانیم و از تاثیرات مثبت و منفی این فضا آگاه شویم.

محیطی حساس

دکتر عبدالرضا سپنجی: استفاده از رسانه‌ها، منافع و معایبی توامان دارد و ورود این آموزش‌ها به فضای درسی و محیط‌های آکادمیک بسیار حساس است. لازم است خانواده‌های ما پیش از ازدواج سواد رسانه‌ای را بیاموزند.

والدین باید بدانند، استفاده از صفحات دیجیتال برای کودکان زیر دو سال مضرترین چیز ممکن است و اختلال هوش هیجانی، کلامی و عاطفی یا بیش فعالی ایجاد می‌کند.

به اعتقاد من لازم است والدین در کنار آزمایش‌های هنگام عقد، در زمینه فضای سایبری هم تست بدهند و دانش و سواد آنها در این زمینه مورد آزمایش قرار بگیرد؛ آنها باید از تبعات استفاده افراطی و اعتیادآور فضای سایبری مطلع باشند، خطرات بازی‌های رایانه‌ای را بشناسند و از تاثیرات مثبت و منفی این فضا اطلاع یابند.

آموزش سواد رسانه‌ای از دوران دبیرستان دیرهنگام است؛ هرچند به هر حال فوایدی دارد.

من عضو گروه نگارش کتاب تفکر و سواد رسانه‌ای بودم اما به دلیل فضای غیرعلمی و غیرتخصصی این گروه، از ادامه همکاری منصرف شدم. لازم است آموزش سواد رسانه‌ای به کسانی سپرده شود که متخصص هستند تا نتیجه برای مخاطبان مفید باشد.

اولین کتاب درسی سواد رسانه‌ای

کتاب تفکر و سواد رسانه‌ای، اولین کتاب درسی در زمینه آموزش سواد رسانه‌ای است که در سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، تدارک دیده شده و جزو کتب درسی کلاس دهم تمام رشته‌ها محسوب می‌شود. این کتاب از شش فصل تشکیل شده که به این ترتیب است: ما و رسانه‌ها، فنون خلق پیام رسانه‌ای، نادیده‌های رسانه‌ها، مخاطب‌شناسی، رسانه و سبک زندگی، رژیم مصرف رسانه‌ای.

این کتاب، ادامه سه کتاب تفکر در پایه‌های ششم تا هشتم است که در آن، سواد رسانه‌ای هم به مباحث اضافه شده است. در این کتاب به صورت مجزا به تفکر و سواد رسانه‌ای توجه نشده بلکه دانش‌آموزان با مطالعه این کتاب همزمان با موضوع تفکر و سواد رسانه‌ای آشنا می‌شوند.

محتوای کتاب طوری تدوین شده که طی 24 هفته تدریس در طول سال مطالب آن به دانش‌آموزان منتقل می‌شود.

آذر مهاجر

رادیو و تلویزیون