پوشاک ایرانی در بستر تاریخ

بتدریج که فرهنگ‌ها رشد کرد، صنعت لباس و پوشاک با ابداعات و تزئینات همراه شد و با گسترش شهرنشینی نوع پوشش افراد علاوه بر این ‌که وسیله‌ای برای محافظت از گرما و سرما بود، زینت افراد هم محسوب می‌شد.

در دوره‌های بعد انتخاب لباس و نوع پوشیدن و انتخاب رنگ، نحوه دوخت، زیبایی و تمیزی آن با تشخص، طبقه اجتماعی، سطح تحصیلات و تشخص افراد و جغرافیای زیست جزو ملزومات زندگی به حساب آمد.

گزارش گونه‌های کوتاهی که در پی می‌آید گذر و نظری دارد بر فرهنگ پوشش ایرانیان در گذشته‌‌های دور این مرز و بوم.

پوشش ایرانیان در دوره باستان

چنانچه نگاره‌ها و پیکره‌ها و سنگ‌نوشته‌های به جای مانده از دوران قدیم نشان می‌دهد، ایرانیان هیچ‌گاه مروج برهنگی نبودند و همواره پوشیدگی را به منزله یک فرهنگ اجتماعی رعایت می‌کردند. نگاهی به تاریخ اساطیری نشان می‌دهد که حتی زنان در رزم و بزم به گونه‌ای لباس می‌پوشیدند که فرقی با مردان نداشتند. نگاره‌‌های تخت جمیشد مبین این است که مردان نیز بیشتر قسمت‌های بدن خود را می‌پوشاندند. در خرده اوستا آمده است که ایرانیان به هنگام نیایش چنین با خدای خود راز و نیاز می‌کردند که: «همگان نامی ز تو بر گوییم و همگان سر خود را می‌پوشیم و آن گاه به درگاه دادار اهورامزدا نماز می‌کنیم». در آثار اندکی که از مادها بر جای مانده این حقیقت آشکار است که اختلاف میان زن و مرد در نحوه پوشش، روسری بود که زنان بر سر می‌کردند و از زیر آن گیسوان بلندشان پیدا بود. زنان دوره هخامنشی هم بالاپوش بلند روی اندام خود می‌گذاشتند و در زیر آن جامه‌ای بلند می‌پوشیدند که تنها مچ پایشان نمایان بود. از لباس پرچین و پیراهن بلند و گشاد و آستین‌دار زنان دوره اشکانی و ساسانی که کل بدن را می‌پوشاند نیز خبرهایی در دست است. استفاده از این لباس‌های متنوع البته نشان از پیشرفت صنعت بافندگی و رونق تجارت پوشاک در ایران داشت. ایرانیان در این زمینه پیشگام بودند. پوشیدن انواع کلاه، دستکش و چکمه ازجمله ابداعات و نوآوری‌های مردم ایران زمین بود. حتی نقل می‌کنند که ژوستی‌نین، امپراتور روم شرقی، چکمه‌های ایرانی می‌پوشید.

پوشش مردم در دوره صفویه

سفرنامه‌نویسان جزئیات زندگی مردم را بخوبی به تصویر کشیده‌اند. جملی کارری سیاح و نقاش ایتالیایی ازجمله کسانی است که در اواخر دوره صفویه به ایران آمد و مشاهدات خود درباره فرهنگ و آداب و رسوم مردم ایران ازجمله پوشاک و نحوه لباس پوشیدن آنان را به توصیف کرده است. او لباس اصلی ایرانیان را جبه می‌داند که تا پایین زانو می‌آمده و آستینی بلند داشته است. البته جنس این لباس بسته به مکنت افراد متفاوت بود. ثروتمندان از پارچه ابریشمی استفاده می‌کردند و روی آن کمربندی می‌بستند. علاوه بر این لباسی از پارچه پشمی نازک و لطیف روی آن می‌پوشیدند همراه با چکمه‌ای ظریف و شیک که تا بالای مچ پا می‌آمد. عمامه ایرانیان در آن زمان از حریر زربفت و گلدوزی شده بود.

لباس مردان در دوره قاجار

مردان در دوره قاجاری عمدتا پیراهن سفیدی از جنس کرباس داشتند، البته ثروتمندان چون توانمندتر بودند جنس لباسشان از ابریشم بود. این پیراهن عموما یقه بسته بود و آستینی گشاد و بدون دکمه داشت. دکتر ویلز در خاطراتش می‌نویسد: اقشار کاسب‌کار یا زارع و روستاییان معمولا پیراهن کرباس خود را با مراجعه به رنگرزان به رنگ آبی یا سورمه‌ای درمی‌آوردند. پولاک هم گزارش داده است که پیراهن افراد طبقه کارگر به رنگ آبی است و از جنس زبر و خشنی که به آن کرباس گویند است.

پولاک در این‌باره می‌نویسد: آنها که متمکن بودند پیراهن خود را نمی‌شستند، بلکه به محض این‌که پیراهن را یکبار پوشیدند آن را به نوکر خود داده و پیراهن نو دیگری می‌خریدند. در همین دوران بود که پیراهن تا خورده و اطو شده اروپایی که به آن پیراهن نظامی می‌گفتند ابتدا در دربار ایران و سپس در نهادهای دیگر اجتماعی متداول گردید.

تغییر لباس و آغاز مد

نوع و نحوه پوشش ایرانیان تا روزگار قاجاریان سبک و سیاق چندان متفاوتی نداشت، اما از دوره ناصری به بعد همه چیز تغییر پیدا کرد. معیرالممالک در این‌باره روایت می‌کند که ناصرالدین شاه در یکی از سفرهای فرنگ و روسیه به دیدن بالرین‌های پترزبورگ رفت و از نحوه لباس پوشیدن آنها خوشش آمد و بعد از بازگشت به زنان حرمسرای خود دستور داد که دامن کوتاه بپوشند.

گذشته از صحت و سقم این روایت باید گفت که تغییر لباس و آمدن مد و پوشش فرنگی عادتی بود که از درون اندرونی حرمسرای قجری سرچشمه گرفت. زنان دربار از این پس بود که به جای پوشش سنتی، دامن نه‌چندان بلند و جوراب ساق کوتاه می‌پوشیدند. با ورود منسوجات اروپایی و حضور خطابان فرانسوی در ایران کم‌کم تغییرات مهمی در وضع پوشاک ایرانیان رخ داد و کمی بعد از طول و عرض چادری که زنان بر سر می‌گذاشتند کاسته شد و از این پس زنان اعیان به سمت خرید لباس‌هایی چون کت، ژیلت، بلوز با طرز دوخت اروپایی رفتند.

فتاح غلامی - روزنامه نگار