سیر و سلوک در معماری ایرانی

طیاب یک پژوهشگر مستند است که بیشترین آثار را در این بیش از نیم قرن فعالیت در سینمای مستند در حوزه ایران‌شناسی انجام داده و آثار او یکی از مهم‌ترین سندهای تصویری درباره هنر و فرهنگ ایران است.

دو مستند معماری اسلامی ایران در دوره‌های ایلخانی و تیموری رویکردی تاریخی و علمی دارد. طیاب با هوشمندی دو دوره‌ از تاریخ ایران را بررسی می‌کند که پس از حمله‌های ویران‌کننده مغولان و تیمور اتفاق افتاده و پس از ویرانی و قتل و خونریزی حالا این هنر ایرانی است که لشگر فاتح را مغلوب خود می‌کند.این دو مستند به دلیل احاطه طیاب به هنر معماری نگاهی تخصصی به موضوع دارد و به همین دلیل از همان اولین پلان به سرعت سراغ موضوع اصلی می‌رود. فیلم‌ها محصول اداره کل تولید فیلم، عکس و اسلاید آن دوران است که عنوان‌بندی ساده و نوستالژیکی دارد.

دو مستند معماری اسلامی ایران در دوره‌های ایلخانی و تیموری دو ویژگی بسیار مهم دارد که باعث می‌شود از این دو اثر بتوان به عنوان نمونه عالی فیلمسازی مستند نام برد.

نخست تلاش بی‌نظیر و البته ممارست طیاب به عنوان فیلمساز است که از تصاویری استفاده می‌کند که نشان‌دهنده تحقیق وسیع طیاب جوان آن روزهاست. او به تمام شهرها و بناهایی که از این دو دوره تاریخی باقی مانده سفر می‌کند و تک تک زوایای مورد نظر را فیلمبرداری می‌کند و سپس با تدوین و نریشنی تحقیقی و کامل، مخاطب را در حال و هوای آن روزها قرار می‌دهد. این دو فیلم همان‌طور که گفته شد مربوط به دوره‌هایی است که ایران به‌طور کامل نابود شده و هنرمند و صنعتگر ایرانی با زیرکی رد پای خود را در تاریخ به جا گذاشته است.

دومین نکته نریشن فیلم با صدای فراموش نشدنی منوچهر انور و موسیقی لوریس چکناواریان است که هر دو بیننده را به اعماق تاریخ می‌برد.در مستند دوره ایلخانی موسیقی چکناواریان به گونه‌ای است که گویی صدای گام‌های سواران مغول و ترس و وحشت آنها از خشت خشت بناهای به جا مانده از آن روزها شنیده می‌شود .ترکیب صدا و موسیقی همراه نماهایی که روی قسمت‌های مختلف هر بنا زوم می‌شود ترکیبی می‌سازد که بیننده را با موضوع درگیر کرده و با وجود این که طیاب خود دانش معماری دارد این نگاه تخصصی او مخاطب را خسته نمی‌کند.

دو فیلم طیاب که نیم قرن از ساخته شدنشان می‌گذرد الگوی بسیار مناسبی برای سینماگران جوان و مستند‌سازانی است که متاسفانه این روزها بیشتر درگیر فرم یا سوژه‌هایی هستند که جنجالی است و تاریخ مصرف دارد.شیوه‌ای که طیاب به کار می‌گیرد کاملا کلاسیک و صریح است و بدون هر‌گونه حاشیه‌ای موضوع را بررسی می‌کند.یکی از عناصر مهم این‌گونه مستند‌سازی تحقیق گسترده و دقیق است و این پژوهش در سال‌هایی اتفاق می‌افتد که خبری از اینترنت و کامپیوتر نیست و فیلمساز باید برای حتی یک پلان از بنایی باقی مانده از دوره تاریخی مورد نظر حتما به آن نقطه سفر کند که به نظر می‌رسد این روش این روزها سخت یا حتی غیرممکن به نظر می‌رسد.

نکته پایانی در مورد این اثر روشی است که طیاب به‌کار می‌گیرد و این شیوه با مقتضای موضوع اتفاق می‌افتد. او در تمام نماها از هیچ پلانی که انسان در آن حضور داشته باشد استفاده نمی‌کند و صرفا معماری و بنا را نشان می‌دهد و البته نقاشی‌هایی از آن دوران که همگی نشانگر تاریخی بودن یک اثر است.اثری که حاصل تفکر و هنر مردمان یک سرزمین را بدون کلمه‌ای اضافه به تصویر می‌کشد.

طیاب فیلمساز مهمی است که به شناسنامه فرهنگی ایران می‌پردازد و مستند‌هایی همچون زاگرس یا همین دو اثر گفته شده قابلیت‌های فراوانی برای تدریس در کلاس‌های فیلمسازی را دارند و سر آخر این که حرکت برنامه گنجینه برای پخش این آثار جای تقدیر فراوان دارد.

علیرضا قاسم بریشی