پارسال ال‌نینو، امسال لانینا؛ ماجرا چیست؟

«لانینو در راه است/ کاهش 20درصدی بارش‌ها و سردی بیشتر هوا: پس از وقوع ال‌نینو در سال گذشته و وقوع سیلاب‌های مخرب و ناگهانی به‌تبع آن امسال باید منتظر لانینا و سردی توأم با خشکی هوا باشیم!»

واقعیت این است که دانش بشر برای پیش‌بینی رویدادهایی از این دست چندان بی‌پشتوانه نیست. سنجش دمای هوا و مطالعات هواشناسی از حدود 170 سال پیش آغاز شده است، سازمان‌های هواشناسی از حدود سال‌های 1250 شمسی/1870 میلادی به بعد آغاز به کار کرده‌اند و با پیش‌بینی‌های سالانه، فصلی، روزانه و ساعتی همواره در حال پیش‌بینی وضعیت آب و هوا و تغییرات جریان‌های اقیانوسی زمین هستند. ال‌نینو (El Niño) و لانینا (La Niña) الگوهای پیچیده آب و هوایی و مربوط به تغییرات دمایی در اقیانوس‌های زمین است. چرخه اقلیمی این جریان‌ها در اقیانوس آرام و معمولا در چرخه‌های زمانی دو تا هفت ساله اتفاق می‌افتد.

چرخه نوسانات جنوبی ال‌نینو (ENSO) به نوسانات دمایی بین اقیانوس و اتمسفر در قسمتی از اقیانوس آرام که روی خط استوا قرار دارد گفته می‌شود. میزان انحراف از این دمای طبیعی می‌تواند تاثیراتی روی فرآیندهای اقیانوسی و در نتیجه اقلیم و آب و هوای مناطق مختلف زمین داشته باشد. فرآیند ال‌نینو و لانینا هر بار حدود 9 تا 12 ماه و بعضی اوقات بیش از یک سال هم طول می‌کشد و برای مدتی ناهنجاری‌های اقلیمی مثل توفان، خشکسالی و سیل را به وجود می‌آورد. اما کارشناسان می‌گویند بعید به نظر می‌رسد این چرخه‌ها با جریان‌های آب و هوایی ایران در ارتباط باشند.

ال‌نینو و لانینا، عامل تغییرات غیرطبیعی آب و هوا

ال‌نینو جریانات گرم اقیانوسی و لانینا جریان‌های سرد اقیانوسی است که با تغییر فشار سطحی هوا در بخش غربی خط استوا روی اقیانوس آرام رخ می‌دهد.

ال‌نینو در زبان اسپانیایی به معنی «پسر کوچک» است و اولین بار ماهیگیران حاشیه آمریکای جنوبی در قرن هفدهم میلادی این تغییر آب و هوایی را تشخیص دادند. معمولا اولین نشانه آغاز ال‌نینو گرم شدن غیرعادی آب اقیانوس است که در اواخر پاییز رخ می‌دهد. بروز مدهای بلندتر از همیشه و توفان‌های تخریب‌کننده برای کشاورزان نشانه‌های دیگر بروز ال‌نینو است. معمولا ال‌نینو روی جریان‌های آّب و هوایی آمریکای شمالی و غربی و کانادای مرکزی تاثیرگذار است و تاثیرات ثانویه در شمال غربی اقیانوس آرام پدیدار می‌شود.

لانینا نیز در زبان اسپانیایی به معنی «دختر کوچک» و چرخه مخالف ال‌نینو است. رویداد لانینا نشان‌دهنده سرد شدن تناوبی سطح دریا در مرکز شرقی خط استوا روی اقیانوس آرام است. در زمان رخ دادن لانینا زمستان در نیم‌کره جنوبی گرم‌تر از همیشه و در نیم‌کره شمالی سردتر از سال‌های دیگر می‌شود.

همبستگی جریان‌های آب و هوایی از راه دور

دکتر بهلول علیجانی، استاد جغرافیای طبیعی (اقلیم‌شناسی) دانشگاه خوارزمی تهران و بنیانگذار اقلیم‌شناسی سینوپتیک در ایران، درباره پدیده ال‌نینو و تاثیر آن بر جریان‌های اقیانوسی به جام‌جم می‌گوید: «پدیده ال‌نینو مربوط به آمریکای جنوبی است. در آنجا جریان آب گرمی وجود دارد که بعضی سال‌ها در ساحل کلمبیا به طرف جنوب پیشروی می‌کند و منطقه بارش را به سمت جنوب می‌برد. ساحل شیلی و بخصوص پرو معمولا بدون باران است و سال‌هایی که ال‌نینو رخ می‌دهد باران‌ها زیاد می‌شود. هواشناسان معتقدند زمان تغییر الگوهای بارش در آن منطقه به دلیل وجود بادهای اتمسفری، در ایران هم بارندگی زیاد می‌شود. این یک رابطه آماری و مجموعه‌ای از استدلال‌های علمی است. از طرف دیگر چون ال‌نینو پدیده سخت و خطرناکی است، هر جا که سیل شدید یا پدیده‌های دیگر رخ می‌دهد، می‌گویند ال‌نینو اتفاق افتاده است! اما تاثیر ال‌نینو یا لانینو به ایران نمی‌رسد و فقط همبستگی‌های آماری آب و هوایی از راه‌های دور وجود دارد.»

ناپایداری آب و هوای زمین در سال‌های اخیر

دکتر حسین عساکره، استاد اقلیم‌شناسی و جغرافیای طبیعی گروه جغرافیای دانشگاه زنجان، ال‌نینو و لانینو را جریان‌هایی متعلق به جنوب اقیانوس آرام می‌داند و درباره ارتباط این جریان‌ها با آب و هوای ایران به جام‌جم می‌گوید: «ال‌نینو شرایطی است که در آن آب‌های سردی در سواحل پرو تبدیل به آب گرم می‌شود. یعنی شرایط معمول به شرایط غیرمعمول تغییر می‌کند و هوای اطراف این آب هم تغییر می‌کند و به هوای گرم و سبک تبدیل می‌شود. این هوا موجب بارش در سواحل پرو می‌شود. چون آب‌ها با هم در ارتباطند، آب‌های نواحی دور از سواحل پرو به صورت عکس عمل می‌کنند و مثلا وقتی آب‌های پرو گرم می‌شود، در سواحل اندونزی آب سرد می‌شود. بنابراین در شرایط ال‌نینو در جایی مثل اندونزی ثبات آب و هوا و در پرو بارش وجود دارد. به تبع آن جریان‌های هوایی آسیا شرایط ناپایدار پیدا می‌کند. اما هنوز هیچ مرجع علمی تاثیر ال‌نینو یا لانینو در ایران را ثابت نکرده است، زیرا در زمان وقوع این رخدادها تغییرات چشمگیری در شرایط دما و بارش در ایران اتفاق نیفتاده است. اگر هم تصادفی پدیده‌ای همزمان رخ داده باشد معنادار و قابل استناد نیست و به شکل منظم از این الگوهای آب و هوایی تبعیت نمی‌کند.»

عساکره یکی از دلایل پررنگ شدن اخبار ال‌نینو و لانینو در ایران را تبعیت از اخبار خارجی می‌داند و می‌گوید: «جایی مثل آمریکای شمالی و جنوبی، کانادا یا استرالیا و تا حدودی قاره آفریقا از این پدیده متاثر می‌شوند. رسانه‌ها در آن مناطق این اتفاقات را بیشتر پوشش می‌دهند، چون برای آنها تاثیرگذار است. اما به دلیل فاصله بسیار زیاد این سامانه‌ها تا ایران در مسیر دستخوش تغییرات زیادی می‌شوند و پستی و بلندی‌ها و ارتفاعات ممکن است خاصیت آنها را عوض کند. به همین دلیل تغییری که ممکن است به صورت تئوری ایجاد کنند، در عمل اتفاق نمی‌افتد و ما عوامل زیادی را در مطالعات تجزیه‌ای نادیده می‌گیریم. مطالعات تجزیه‌ای یعنی پدیده را منفرد نگاه می‌کنیم و به اطرافش توجه نمی‌کنیم.»

این استاد اقلیم‌شناسی دانشگاه زنجان می‌افزاید: «این سیستم‌ها منطقه ما را تحت تاثیر قرار نمی‌دهد. دریای مدیترانه و سرخ و سیاه و دریای عرب در سمت شرق عمان که به اقیانوس هند وصل است، به علاوه نواحی ای مثل هند و سیبری و حتی گاهی اوقات قطب شمال می‌توانند به طور محسوس، مستقیم و اثبات شده بر اساس مطالعات تجربی، آب و هوای ایران را تحت تاثیر قرار دهند و تاثیرات متنوعی بگذارند. اما برای ما مشخص نیست که جریانات جنوب اقیانوس آرام هم بتواند روی آب و هوای ایران تاثیر بگذارد.»

عساکره درباره تغییرات آب و هوایی زمین می‌گوید: «به طور کلی شرایط آب و هوایی کره زمین حالت معمول خود را طبق محاسبات فیزیکی و به آن شکل که توقع داریم ندارد. در جایی مثل پرو ممکن است با تغییر جریان آب خود را نشان دهد و در جایی مثل ایران با گرمسالی، خشکسالی، بارش‌های سیل‌آسا و توفان‌های بی‌موقع، گرد وغبار و ریزگردها نمود پیدا می‌کند. قرار نیست تغییرات آب و هوایی که در زمین اتفاق می‌افتد، همه جا یکسان باشد. اما به هر حال نوع و زمان این تغییرات آب‌وهوایی غیرمعمول است که ما به آن تغییر اقلیمی می‌گوییم.»

وی تأکید می‌کند: «برخی، اینها را به هم ربط می‌دهند و مثلا می‌گویند خشکسالی ایران به ال‌نینو یا لانینا ربط دارد. ممکن است در ذات یک عامل باعث به وجود آمدن این تغییرات باشد، اما همزمانی آنها هنوز اثبات نشده است.»

دقت پیش‌بینی‌ها و اهمیت مدیریت بارندگی‌ها

علیجانی درباره نحوه پیش‌بینی اثرات جریان‌های آب و هوایی می‌افزاید: « اقلیم یک پدیده تصادفی است و ما با بررسی رفتار گذشته یک نظم در الگوهای آب‌وهوایی پیدا می‌کنیم. در مورد مسائل هوا و آب و هوا پیش‌بینی داریم، اما هیچ‌وقت «قطعیت» نداریم و پیش‌بینی‌های فصلی هم 70درصد اطمینان دارد. با توجه به نقشه‌هایی که هر سال سازمان هواشناسی و مراکز دیگر تهیه می‌کنند، پیش‌بینی‌های فصلی و روزانه مطرح می‌شوند که دقت پیش‌بینی‌های روزانه یا ساعتی خیلی بیشتر از پیش‌بینی‌های فصلی است.»

وی می‌افزاید: «دریاهای اطراف ایران آنقدر بزرگ نیست که رطوبت کشور را تامین کنند و معمولا بادهای غربی از دریای مدیترانه رطوبت را به ایران می‌آورند. این جریان‌های هوایی باید ناپایدار یا کم‌فشار باشند. به این ترتیب هوای مرطوبی که به ایران می‌رسد به بالا صعود می‌کند و تبدیل به باران می‌شود و می‌بارد. بارش‌های کشور ما به سیستم‌های باران‌زایی بستگی دارد که از مدیترانه عبور می‌کند. بادهای غربی ناپایدار و عبور آنها از دریای مدیترانه دو عامل موثر در بارش‌های ایران است.»

این استاد اقلیم‌شناسی سینوپتیک در ایران اهمیت مدیریت بارش‌ها را بیش از اهمیت پیش‌بینی آنها می‌داند و تاکید می‌کند: «هیچ‌وقت نمی‌توان با قطعیت گفت امسال اصلا باران نخواهد بارید، اما می‌توان گفت بر اساس پیش‌بینی‌ها ممکن است بارندگی کمتر از سال‌های دیگر باشد. در کل ما فقط در دوره سرد سال بارش داریم. اگر در این زمان بارش زیادی داشته باشیم، اما نتوانیم آن را مدیریت کنیم باز هم فایده‌ای ندارد و همیشه باید به این فکر باشیم آبی که در دوره سرد سال نازل می‌شود را برای دوره گرم سال ذخیره کنیم.»

پیش‌بینی وقوع ال‌نینو و تاثیرات آن

شناورهای مطالعاتی همیشه در حال پایش مستمر درجه حرارت و جریان‌های اقیانوسی و وزش بادها هستند و رایانه‌ها الگوهای حاکم بر مشاهدات مستقیم هواشناسی را مقایسه و آنالیز می‌کنند. در پیش‌بینی وضع آب و هوایی از شبیه‌سازی‌های رایانه‌ای استفاده می‌شود، اما هیچ وقت نمی‌توان با قطعیت درباره تاثیر آنها روی بخش‌های دیگر صحبت کرد. در حال حاضر ماهواره‌های هواشناسی با پایش شرایط آب و هوایی مناطق مختلف، جریان‌های اقیانوسی و وزش باد اطلاعات قابل استنادی را ارائه می‌دهند.

تغییرات جوی و اقیانوسی روی زمین و حتی لایه‌های جوی اثر می‌گذارد و به همین دلیل الگوهای آب و هوایی مثل ال‌نینو و لانینا ممکن است در تغییر آب و هوای زمین هم تاثیرگذار باشند. آنچه مسلم است وجود ال‌نینو ممکن است باعث افزایش بارندگی در مناطقی از خاورمیانه شود، اما تاثیر چشمگیری در تغییر دمای هوا در ایران ندارد.

سپیده شعرباف

دانش