روسیه و سیاست «واهمگرایی» در برابر ناتو

به همین دلیل است که بعد از تلاش‌های اخیر ترکیه و رجب طیب‌اردوغان، ریاست جمهوری این کشور در نزدیکی به روسیه و به تعبیری باز تعریف سیاست‌های کلان راهبردی این کشور، مسکو هم تغییرات موردی و تاکتیکی را در سیاست‌های منطقه‌ای خود آغاز کرده به نحوی که محوریت این کشور نمود بارزتری یافته است. در شرایط کنونی، معادلات منطقه‌ای به شرایطی تغییر شکل پیدا کرده که تا حد زیادی نقش ناتو و ایالات متحده آمریکا به‌صورت یک متغیر تَبَعی در کنار متغیر مستقل روسیه در آمده است. به طور خلاصه مسکو در روند پیشبرد سیاست‌های راهبردی خاورمیانه‌ای خود مواضع پیچیده‌ای اتخاذ کرده و غرب را در یک تنگنای معمای امنیتی قرار داده است که این شرایط باعث می‌شود ناتو به همکاری و تعامل راهبردی با این کشور متقاعد شود .

اصولا اگر سیاست‌های اتخاذ شده از سوی دولت‌ها در مواقع بحران و پسابحران را مورد بازبینی دقیق قرار دهیم، باید به محیط داخلی و خارجی کشورها که تاثیر قابل ملاحظه‌ای بر مواضع اتخاذی گذاشته‌اند، توجه کرد. بر این اساس به نظر می‌رسد ترکیه هم از این قاعده اساسی مستثنا نباشد، این کشور به‌عنوان یک بازیگر مهم منطقه‌ای که بیش از سایر کشورهای این حوزه در گذشته نسبت به اروپا و آمریکا نزدیکی بیشتری از خود نشان داده، بعد از پشت سر گذاردن بحران کودتای نافرجام و فضای شکل گرفته ضد غربی در میان افکار عمومی خود توانست با هوشمندی و زیرکی از این فرصت در جهت گرما بخشیدن به سردی روابط که بر اثر ساقط کردن هواپیمای نظامی روسی در شمال سوریه میان دو کشور حاکم شده بود، بهره‌برداری لازم را کسب و خود را به این کشور نزدیک کند.

نکته بسیار مهم و قابل تعمق، وضعیت بسیار مهیجی است که در کنش و واکنش سیاسی ترکیه و روسیه شکل گرفته است. روسیه در گذشته بخصوص در نحوه تعامل با ناتو (که ترکیه هم از اعضای آن است) از سیاست واهمگرایی که در واقع تلفیقی از واگرایی و همگرایی است، استفاده کرده به گونه‌ای که متضمن تامین منافع امنیتی منطقه‌ای و بین‌المللی این کشور باشد و آقای پوتین به تبعیت از گفتمان امنیتی اوراسیاگرایی معتقد است، روسیه منافع دائمی دارد اما دوستان و دشمنان دائمی ندارد، همان حرفی که لرد پالمرستون،نخست وزیر و وزیر خارجه سده 19 بریتانیا گفته بود. به تعبیر دیگر سیاست خارجی روسیه بشدت عملگراست. این عملگرایی در سیاست خارجی خاص رئیس‌جمهور این کشور محسوب شده و البته پیامد آن تقویت مفهوم چندجانبه‌گرایی به جای چند قطبی و یکجانبه‌گرایی مطلوب ایالات متحده آمریکا در ادبیات راهبردی بین‌المللی است.

به همین دلیل است که این کشور توامان هم از گفتمان تهدید در برابر ناتو و آمریکا و هم در عین حال از همکاری محدود امنیتی با اجزای ناتو از جمله خود ترکیه استفاده می‌کند. در «سند تدبیر سیاست خارجی روسیه» مصوب سال 2001 میلادی که به نظر می‌رسد مطالعه آن برای هر شخصی که قصد دارد راهبردهای این کشور را در دوران زمامداری ولادیمیر پوتین و گروه سن پترزبورگی‌ها تحلیل کند، لازم و ضروری است، چون از ترکیه به‌عنوان کشوری که اهمیت ویژه‌ای از نظر ژئوپلتیکی دارد، نام برده می‌شود.

مسکو، مناطق قفقاز جنوبی و جنوب دریای سیاه و در مجاورت مرزهای ترکیه را به‌عنوان شاهراه تنفس استراتژیکی خود تلقی می‌کند و بر همین اساس هم در تلاش است از نزدیکی ترکیه به خود در جهت اهرم فشاری بر ناتو بهره بگیرد. ترکیه هم بویژه بعد از کودتای اخیر نظامیان که رگه‌هایی از حمایت سازمان‌های اطلاعاتی غربی از آن به چشم می‌خورد تا حد زیادی در فضای رسمی و دیپلماتیک از آمریکا فاصله گرفته و بعضا شکاف‌ها با اتحادیه اروپا بر سر بسیاری از مسائل از جمله نحوه برخورد دولت آقای اردوغان با مخالفان و عوامل کودتا عمیق‌تر شده است و ریاست جمهوری ترکیه هم این موارد را هیچ زمانی برنتافته و از آن به‌عنوان موارد مداخله جویی غرب در امور داخلی این کشور یاد کرده است. همچنین بحث حضور روسیه و بهره‌گیری از پایگاه نظامی اینجرلیک که در فضای رسانه‌ای منتشر شد هم برای ناتو و هم برای این کشور به گونه‌ای به یک پارادوکس امنیتی منجر می‌شود که شاید در عرصه عمل شاهد تحقق آن نباشیم و این خبر تلویحا از سوی مقامات رسمی ترکیه تکذیب شده است. شاید طرح این موضوع، ارسال پیام و تلنگری از سوی ترکیه به غرب و آمریکا باشد که نزدیکی این‌دو کشور می‌تواند معادلات منطقه‌ای را به شکل دیگری که موجب خشنودی آمریکا نباشد، درآورد.

دکتر آرمین امینی

استاد روابط بین‌الملل