شکست کودتا به نفع اردوغان شد

در حالی که از سال 1997 دیگر شاهد کودتای نظامیان در ترکیه نبودیم و بسیاری از پایان دوران کودتاها در این کشور سخن می‌گفتند، ناگهان چنین کودتایی در این کشور رخ داد. با توجه به شرایط داخلی ترکیه، علت وقوع این کودتا را چه می‌دانید؟

همان‌طور که می‌دانید ارتش در ترکیه یک‌بار در سال 1960 و یک‌بار هم در سال 1980 به سرکردگی ژنرال عبران ارگن کودتا کرد. در فوریه سال 1997 نیز کودتای سفیدی علیه نجم الدین اربکان، نخست‌وزیر وقت ترکیه اتفاق افتاد. آنچه مسلم است این‌که ارتش ترکیه سابقه طولانی در انجام کودتا و دخالت در سیاست دارد. این مساله در واقع به نقش ارتش در استقلال ترکیه باز می‌گردد. بخش زیادی از قانون اساسی که هم‌اکنون در ترکیه وجود دارد، محصول کودتای نظامیان بوده است. در واقع در تمام این کودتاها عامل اصلی نگرانی ارتش از به خطر افتادن نظام لائیک و سکولار در ترکیه بوده است. پس از آن‌که حزب عدالت و توسعه با شعار اسلام‌گرایی در ترکیه به قدرت رسید، همواره مخالفت‌های داخل ارتش ترکیه وجود داشت و به همین دلیل یکی از مهم‌ترین کارهایی که اردوغان در اوایل حضور در قدرت انجام داد، این بود که به بهانه انجام اصلاحات مدنظر اتحادیه اروپا در جامعه ترکیه اختیارات ارتش را در بخش‌های مختلف کاهش داد. در این راستا پرونده معروف «ارگنه کن» که یکی از معروف‌ترین پرونده‌های اخیر ترکیه است، مطرح شد. در چارچوب این پرونده ده‌ها ژنرال و مقام بالای ارتش به بهانه‌های مختلف از جمله فساد مالی و دخالت در امور سیاسی دستگیر، بازداشت یا بازنشسته شدند. با این حال و با تمام اقدامات دولت حزب عدالت و توسعه طی این سال‌ها باید توجه داشت که این کودتا درس عبرت و زنگ هشداری برای دولت و اردوغان محسوب می‌شود زیرا آنچه باعث شد بخشی از نظامیان جرات کودتا داشته باشند به خاطر این بود که احساس می‌کردند حمایت اردوغان از تروریست‌های تکفیری و رویکرد تنش‌زا در پرونده سوریه و عراق شرایطی را ایجاد کرده که ارتش می‌تواند مداخله کند.

دلیل شکست این کودتا را چه می‌دانید؟

یکی از دلایل شکست این کودتا به دلیل روندی بود که دولت اردوغان طی 15 سال اخیر علیه ارتش طی کرده است.

همین تسویه و پاکسازی ارتش از نیروهای مخالف باعث شد که ارتش ترکیه نتواند کودتای خود را به سرانجام برساند. البته در این روند نباید نقش مردم ترکیه را نادیده گرفت. گرچه مردم این کشور از سیاست‌های تنش‌زای دولت خود در سوریه و حمایت از تروریست‌ها بشدت انتقاد دارند، اما این‌که بخشی از نظامیان ارتش جرات کردند بعد از این همه تحولات که در ترکیه طی شده دست به کودتا بزنند به خاطر آگاهی از نارضایتی مردم بوده است. ولی مردم با وجود این نارضایتی از سیاست خارجی ترکیه حاضر نشدند این کشور به دوره قبل از دموکراسی بازگردد و به همین دلیل نیز کودتای ارتش موفق نشد. البته نباید این موضوع را نادیده گرفت که جریان فتح‌الله گولن که در روی کار آمدن اردوغان نقش داشت و بعدها با او زاویه پیدا کرد، همان‌طور که دولت ترکیه متهم کرده در این کودتا نقش اساسی را داشته ولی خود این جریان با توجه به این که می‌دانست اثبات چنین اتهامی به شدت تمام پایه‌های این جریان را در ترکیه از بین خواهد برد، چنین اتهامی را رد کرده است.

برخی از تحلیلگران، اردوغان را برنده و پیروز این کودتای شکست‌خورده می‌دانند. آیا این کودتای ناکام باعث می‌شود که اردوغان هم سیاست‌های سرکوبگرانه خود علیه مخالفان و هم علایق سیاسی خود را بیش از پیش دنبال کند؟

این کودتا تنها کودتا در تاریخ ترکیه بود که هیچ کدام از احزاب مخالف، احزاب لائیک و احزاب ملی‌گرا از آن حمایت نکردند. اساسا یکی از دلایل شکست این کودتا نیز این بود که اولا این کودتا توسط مهره‌های کلیدی در ارتش انجام نشد. دوم این‌که احزاب مطرح همچون حزب جمهوریخواه خلق و حزب حرکت ملی از چنین کودتایی حمایت نکردند.

اگر کودتاهای قبلی هم در ترکیه موفق می‌شد به این دلیل بود که کودتا با یکی از جریان‌های سیاسی مخالف در ترکیه همسو بود. اما آنچه مشخص است این که کودتا در مقطعی انجام شد که اردوغان هم از بعد سیاست‌های داخلی و هم سیاست‌های خارجی بشدت تحت فشار بود. از بعد داخلی عملا جنگ شدیدی در مناطق جنوب‌شرقی بین نیروهای دولتی و ارتش و نیروهای کرد در جریان است؛ علاوه بر این مشکلات اقتصادی که به‌دلیل سیاست‌های منطقه‌ای ترکیه ایجاد شده بود، شخص اردوغان و دولت بن‌علی ایلدیریم را در موقعیت دشواری قرار داده بود . از بعد منطقه‌ای نیز در مورد پرونده سوریه به نوعی تغییر محسوس رویکرد ترکیه به چشم می‌خورد. بنابراین به نظر می‌رسد در این مقطع انجام کودتا فضایی را در ترکیه در حمایت از اردوغان ایجاد کرد که فشارها را بشدت از دوش دولت کم می‌کند و حتی به نظر می‌رسد مسیر را فراهم می‌کند تا اردوغان بتواند نظام ترکیه را از نظام پارلمانی به نظام ریاستی تغییر دهد. بنابراین به نظر می رسد شکست این کودتا در کل به نفع اردوغان است و این موضوع آن قدر اهمیت دارد که برخی محافل ترکیه مدعی شدند در پشت این کودتا به‌گونه‌ای هدایت غیرمستقیم دولت نیز وجود داشته باشد. البته این دیدگاه در میان کارشناسان چندان جایگاهی ندارد ولی خود طرح این موضوع نشان می‌دهد که شکست کودتا تا چه اندازه در کاهش فشارهای دولت نقش داشته است.

دکتر احمد کاظمی

کارشناس مسائل ترکیه