ساختارشکنی‌های یک سریال تاریخی- مذهبی

1ـ قبل از امام علی(ع)، سریال مذهبی ـ تاریخی به مفهوم واقعی آن در تلویزیون ساخته نشده بود. «روایت عشق» به کارگردانی علاءالدین رحیمی و انوشیروان ارجمند، محصول سال 68 در سیمای خراسان که مهم‌ترین سریال تاریخی مذهبی تلویزیون پیش از امام‌علی(ع) است، ساختاری کاملا تئاترگونه داشت و به لحاظ تولید هرگز به جایگاه سریال امام علی‌(ع) نرسید.

شاید بی‌بضاعتی سازمان صدا و سیما در دوره‌ای که کشورمان جنگ را تجربه می‌کرد، محدودیت‌ها و حساسیت‌هایی که درباره ساخت سریال‌های مذهبی وجود داشت و کم‌تجربگی‌ در ساخت سریال‌های عظیم تاریخی که به ساخت آثاری چون بوعلی‌سینا، امیرکبیر و سربداران خلاصه می‌شد، از‌جمله دلایلی باشد که پیش از امام علی(ع) هر چه ساخته شد، در قالب تله‌تئاتر باقی ماند.

2ـ داوود میرباقری ساخت سریال امام علی(ع) را با بودجه تله‌تئاتر شروع کرد و آرام آرام با توسعه کار و جلب نظر مدیران وقت تلویزیون توانست یک پروژه چند میلیونی را به یک پروژه چند ده میلیونی تبدیل کند. به این ترتیب سریال امام علی(ع) توانست عنوان اولین سریال فاخر یا «الف» ویژه با مضمون مذهبی در تلویزیون را به خود اختصاص دهد.

3ـ از اوایل دهه 70 و به‌خصوص از وقتی دکتر علی لاریجانی، ریاست سازمان صدا و سیما را به عهده گرفت، مواردی ازجمله ساخت آثار فاخر در دستور کار قرار گرفت و سریال امام علی(ع) به‌عنوان یک تجربه موفق، زمینه را برای ساخت آثار تاریخی فراهم کرد تا به این ترتیب سریال‌هایی مانند «تنهاترین سردار» و بعد از آن «ولایت عشق» نیز تولید شوند و وجه تازه‌ای از سریال‌سازی در تلویزیون معنا پیدا کند.

4ـ خلاقیت میرباقری برای نمایش تصویر امام علی‌(ع) که با تمرکز بر شخصیت مالک اشتر و برخی شیوه‌های بصری رخ داد و نیز جلب نظر مراجع عظام یک اتفاق تعیین‌کننده و موثر در پروسه تولید سریال‌های تاریخی مذهبی محسوب می‌شود؛ یک ساختارشکنی بزرگ که البته با گذشت زمان کارآمدی و تعیین‌کنندگی آن محسوس است.

5ـ پرداخت خلاقانه از شخصیت ولید به‌عنوان مردی زنباره و شراب‌خوار یا نمایش زنی اغواگر با رعایت همه جوانب ازجمله مواردی است که به‌عنوان یک اتفاق بی‌سابقه در تلویزیون، یک‌بار دیگر سریال امام علی(ع) را در جایگاه اولین‌ قرار می‌دهد.

6ـ تا پیش از سریال امام علی‌(ع)، تقریبا در یکی دو مجموعه از جمله «عطر گل یاس» به کارگردانی بهمن زرین‌پور، به تیتراژ اهمیت ویژه‌ای داده شده و قطعه‌ای با اجرای یک خواننده برای تیتراژ در نظر گرفته شده بود. همچنین نمی‌توان از هنرمندی صدیق تعریف در اجرای تصنیف تیتراژ سریال امام علی(ع)، چشم پوشید.

7ـ یک شروع توفانی، از امام علی(ع) سریالی ساخت که نه فقط مخاطبان خاص، بلکه عامه مردم به تماشای آن نشستند. ضرب قسمت‌های نخستین سریال که دوره حکومت ولید را نمایش می‌داد، آن قدر زیاد بود که مخاطبانی از اقشار مختلف را پای سریال بنشاند.

8ـ جدا از این که گروه بازیگران سریال امام علی(ع) از جهات مختلف قابل ‌تامل و تحلیل هستند، این سریال در ارائه شمایلی اسطوره‌ای از داریوش ارجمند در نقش مالک اشتر و تلاش برای معادل‌سازی ایرانی اسلامی نقش حمزه با بازی آنتونی کویین در فیلم «محمد رسول‌الله» (ص) نیز یک موفقیت نسبی را به دست آورد.

دکتر مازیار معاونی

منتقد و روزنامه‌نگار