عزیزم، بابا بزرگ رفته پیش خدا ...

از سوی دیگر در صورت عدم تجربه واقعی مرگ، کودکان از طریق تلویزیون، روزنامه، بازی‌های کامپیوتری یا ارتباط با دوستان خود با پدیده مرگ آشنا می‌شوند. مرگ پدیده ملموسی برای کودک است که نمی‌توان تا مدت زیادی منکر آن شد یا مانع از آگاهی کودک از آن شد. مخفی نگاه داشتن پدیده مرگ از کودکان، هرگز روش مناسبی نیست و حتی مانع از آمادگی روحی و روانی آنان در برخورد با یکی از واقعیت‌های اجتناب‌ناپذیر زندگی می‌شود. آگاه کردن فرزندان و ارائه اطلاعات از چگونگی مرگ، نه‌تنها باعث می‌شود کودکان به خاطر زنده بودن خود و اطرافیانش بخصوص والدین و خواهر و برادرش، شکر خدا را به‌جا بیاورد، بلکه با «اضطراب و دلهره هشت سالگی» نیز می‌تواند براحتی کنار بیاید، زیرا همه کودکان معمولا در حدود هشت سالگی دچار ترس عجیبی از مرگ والدین و نزدیکانشان می‌شوند و این کاملا طبیعی است و بخشی از سیر تحول و رشد بهنجار کودک محسوب می‌شود، اما با این حال، کودکی را تصور کنید که در هشت سالگی همگام با گذر از مسیر بهنجار تحول خویش، برای اولین بار با پدیده مرگ به طور واقعی مواجه شود، بی‌شک گذر از این برهه بحرانی بسختی و با لطمات جبران‌ناپذیری بر روح و روان کودک همراه خواهد بود.

برای مواجهه آسان‌تر کودک با پدیده مرگ، بخصوص کودکانی که بستگان نزدیک خود را از دست داده یا خود با مرگ روبه‌رو شده‌اند، توصیه می‌کنیم به تدابیر زیر توجه کنید:

ـ براساس اعتقادات و باورهای دینی خود، وعده خداوند درباره زندگی پس از مرگ را برای کودک بازگو کنید.

ـ شجره‌نامه خانوادگی تهیه کنید. نام، تاریخ تولد، ازدواج، تولد فرزندان و تاریخ مرگ اعضای خاندان خود را در این شجره‌نامه ثبت کنید. در صورت امکان در کنار نام هر فردی، خاطره یا نکته قابل توجهی از زندگی‌اش را بنویسید. به این طریق کودک را با فلسفه حقیقی زندگی آشنا می‌کنید و به او متذکر می‌شوید هر آمدنی، رفتنی دارد و این آمد و رفت بخشی از طبیعت زندگی است و هیچ انسانی را گریز از آن نیست.

ـ به کودکتان نشان دهید شیرینی‌ها و تلخی‌ها‌ی زندگی پیوسته با هم می‌آیند و می‌روند، همان‌طوری که زندگی گاهی شیرین است، گاهی نیز تلخ می‌شود و مرگ یکی از ناراحت‌کننده‌ترین تجارب تلخ در زندگی هر فردی است. به فرزندتان اطمینان دهید که خداوند شاهد مرگ همه انسان‌هاست و در روزی که آن را روز قیامت نام نهاده‌اند، همه مردگان را دوباره زنده خواهد کرد.

ـ هنگام مرگ عزیزی، درخت یا گلی را به یادبود او در حیاط یا بالکن خانه بکارید. این درخت و گل به‌عنوان نمادی از حیات و تداوم زندگی است که می‌تواند معنای حقیقی زندگی پس از مرگ را برای فرزندتان تفهیم کند.

ـ به خاطر داشته باشید کودکان حق دارند درباره مرگ پرس‌و‌جو کنند و به‌طور حتم نیز نیازمند راهنمایی‌های کارآمد و پاسخ‌های قانع‌کننده به پرسش‌های خود هستند، پس لازم است در این رابطه، سن و سطح پختگی کودک مورد توجه قرار گیرد. بهتر است به پرسش‌های کودک درباره مرگ و زندگی صادقانه پاسخ دهید، البته توصیه می‌کنیم هنگامی که کودک از شما پرسش می‌کند به دقت با او گوش دهید، تا هم مطمئن شوید منظور او را کاملا متوجه شده‌اید و هم این که از احساسات درونی و آمادگی او برای پذیرش پاسخ پرسش‌هایش کسب اطلاع کنید چه بسا به این طریق می‌توانید متناسب و مساعد با شرایط روحی حال کودک، به پرسش‌هایش پاسخ مناسب دهید.

همچنین باید بپذیرید مواجه شدن با پدیده مرگ، برای کودک چندان ملموس و قابل پذیرش نیست، بنابراین باید منتظر تکرار سوالات تکراری او باشید؛ سوالات تکراری در مورد مرگ و توضیح علائم غم و ناراحتی آن، ممکن است مدت‌ها به طول بینجامد، چه بسا حتی ممکن است با بزرگ‌تر شدن وی و رشد مهارت‌های شناخی و عاطفی‌اش، سوالات تازه‌تری نیز مطرح شود. بی‌شک در شرایط دشواری که خود شما نیز در غم از دست دادن عزیزی در رنج هستید، انتظار نمی‌رود که بتوانید رفتار کامل و بدون اشکالی داشته باشید؛ چه‌بسا در این شرایط بحرانی ممکن است نتوانید جلوی گریه خود را بگیرید یا جواب درستی به سوالات کودک بدهید، گر چه همه اینها طبیعی است، اما سعی کنید در قبال این کودک داغدیده، صبوری کنید و به او این مطلب را تفهیم کنید که اکنون حال و روز مساعدی برای پاسخگویی به پرسش‌هایش ندارید و قطعا در زمان مقتضی، پرسش‌ها را خواهید شنید و پاسخ خواهید داد، اما حال تا فرارسیدن آن زمان، بهتر است از دوست یا اقوامی که به او معرفی کنید، پرسش‌هایش را بپرسد، البته توصیه می‌کنیم فردی را برای این امر انتخاب کنید که شایستگی انجام این کار را داشته باشد.

از سوی دیگر، در پاسخگویی به پرسش‌های کودک، جواب‌های آسان و کوتاه عرضه کنید؛ چرا که کودکان قدرت درک اطلاعات پیچیده و سنگین را ندارند. برای توضیح مرگ برای کودکان زیر پنج سال هرگز وارد جزئیات و بحث‌های پیچیده آن نشوید، بهتر است بر حسب درک کودکان او سخن بگویید مثلا فقط کافی است به او بگویید که مرگ به معنای توقف انجام تمامی کارهای جسمانی است، یعنی فرد متوفی دیگر نمی‌تواند راه برود، غذا بخورد، چیزی را ببیند و بشنود، دردی را احساس کند و... .

ـ در مورد کاربرد واژه‌هایی چون خداوند، بهشت، روح و... با احتیاط کامل رفتار کنید، چه بسا این مفاهیم را برای کودک خردسالی به‌کار می‌برید که هدفی جز آرام کردن او ندارید، پس مراقب باشید او را بیشتر مضطرب و نگران نکنید. مثلا، اگر بگویید: «پدربزرگ خیلی خوشحال هست، چون الان پیش خدا و در بهشت است»، کودک فکر می‌کند «پدربزرگ چگونه می‌تواند خوشحال باشد وقتی اطرافیانش همه ناراحت و گریان هستند»، «یا این‌که خدا چرا با بردن پدربزرگ نزد خویش، باعث ناراحتی دیگران شده است» یا اگر بگویید: «پدرت آن‌قدر مرد خوبی بود که خدا او را پیش خود برد»، کودک فکر می‌کند خدا هر فرد خوبی را ممکن است هر لحظه که دلش بخواهد نزد خود دعوت کند!، «پس مادر، مادربزرگ، خواهر و برادرش و... هم که بسیار خوب هستند ممکن است پیش خدا بروند»، یا «سعی می‌کند بچه بدی باشد تا بیشتر بتواند پیش مادرش بماند یا خیلی خوب باشد تا بتواند پیش خدا رفته و پدرش را دیدار کند» و... بنابراین توصیه می‌کنیم از عباراتی استفاده کنید نه‌تنها کودک را نگران‌تر نکند، بلکه باعث خیالپردازی وی نیز نشود، مثلا بهتر است بگویید: «ما خیلی ناراحت هستیم که مادربزرگ دیگر پیش ما نیست، همگی بسیار دلتنگ او خواهیم شد، اما خوب است که بدانی او هم‌اکنون پیش خداوند است و بودن در نزد آن مهربان حتما برایش رضایت بخش خواهد بود.»

ـ حتی‌المقدور از به کار بردن عبارت‌هایی که به یک امر طبیعی و مساعد رفتار بشری اشاره می‌کند، اجتناب کنید. عبارت‌های معمولی چون «در آرامش استراحت کردن»، «خواب ابدی»، «رفتن به یک جای دور» نه‌تنها برای کودکان گیج‌کننده و نگران‌کننده هستند، بلکه این توضیحات ناقص باعث می‌شوند کودک دچار تضاد شده و به اشتباه گمان کند که رفتن به رختخواب به معنای بیدار نشدن است یا این که اگر شما به خرید و کار بروید، ممکن است هرگز برنگردید. سعی کنید مرگ را به طور عینی و ملموس‌تر برای کودک توضیح دهید، مثلا بگویید: «مادربزرگ خیلی پیر شده بود و دیگر توان کار کردن نداشت»، البته بهتر است این مهم، تفهیم کودک شود که همیشه مریض بودن و افتادن در بستر بیماری، مرگ را در پی ندارد، چه بسا بسیاری از مریضی‌ها کسی را نمی‌کشد و حاصل شدن بهبودی از آن، امری حتمی است.

ـ سوگواری بخش مهمی از مراسم تدفین متوفی است که معمولا برای التیام غم عزیزان بسیار مفید بوده و این مهم هم در مورد بزرگسالان و هم در مورد کودکان صادق است. البته هرگز شایسته نیست کودک را با سوگواری شدید، وحشت‌زده کرد یا این مساله را بی‌اهمیت جلوه داد. بهتر است به کودک توضیح دهید که در غم از دست دادن عزیزی ناراحت و غمگین هستید و بی‌تردید برای اعلام وضعیت نامساعد درونی‌تان ممکن است نیاز به گریه کردن هم داشته باشید. یادتان باشد صحبت نکردن و توضیح ندادن احساسات‌تان درباره مرگ باعث می‌شود کودک کنجکاوانه تغییرات خلقی شما را درک کند و به یقین احساس کند مساله‌ای وجود دارد که شما قصد پنهان کردن آن را دارید و این خود باعث نگرانی و دلهره بیشتر او خواهد شد.

ـ‌ کودک را به مجالس ترحیم ببرید و او را با اصول و آداب و چرایی این مراسم آشنا سازید. چه‌بسا اگر کودک از مجالس عزا و ترحیم دور نگه داشته شود و بعدتر متوجه شود چه اتفاقی برای او رخ داده است، بی‌تردید واکنش نشان خواهد داد. بپذیرید اجتناب از غم از دست دادن عزیزی، همان‌طور که برای بزرگ‌ترها محال است برای کودکان نیز امکان‌پذیر نیست، گرچه شاید فقط ممکن است به دلیل ناآگاهی از پدیده مرگ، واکنش به آن به تاخیر بیفتد، پس یادتان باشد تلاش شما برای محافظت کودک از سوگواری نه‌تنها موفقیت‌آمیز نخواهد بود، بلکه مسبب ایجاد اضطراب‌های نابجا و احساس گناه در کودک خواهد شد.

شرکت در مراسم خاکسپاری، به کودک کمک می‌کند تا مرگ را بپذیرد، اگر چه حضور در مراسم تدفین، اجباری نیست و باید بنابر انتخاب کودک انجام شود، البته در صورت حاضر نشدن شایسته است جویای علت عدم حضورش شوید و اجازه دهید احساساتش را در این رابطه بیان کند و در صورت تمایل به حضور در مراسم خاکسپاری هم لازم است او را برای آنچه که قرار است در این مراسم انجام شود، آماده کنید و به او دقیقا اطلاعات دهید که چه چیزی قرار است اتفاق بیفتد و چرا؟ به او بگویید در مراسم خاکسپاری، نزدیکان متوفی از شدت بیقراری و غم بسیار، گریه خواهند کرد و این که مجبورند برای همیشه از دیدارچهره متوفی خداحافظی کنند و...

ـ بسیار پسندیده است یاد عزیزان از دست رفته را برای همیشه در خاطر زنده نگاه داشت. بسیار تاثیرگذار است اگر آلبوم آن عزیز را در دسترس کودک قرار دهیم و اجازه دهیم هر وقت متمایل بود به آن نگاه کند. البته یادآوری خاطرات خوش فرد از دست رفته هم روش مساعدی است، مثلا بگویید: «آیا یادت است که...»، «این غذای مورد علاقه او بود»، «چقدر اینو دوست داشت» و... به این طریق کودک به این درک دست می‌یابد که تمامی این خاطرات می‌تواند بخشی از لحظات خوش حضور آن فرد در زندگی‌شان باشد.

نسرین دهخوارقانی ‌/‌ مشاور خانواده