این مردم هنـرمند...

درست در همین زمان بوده که صنعتگر یعنی هنرمند و هنرمند یعنی کسی که کوچک‌ترین اسباب زندگی‌اش را به زیبایی منقوش می‌کرده و فرقی نمی‌کرد این وسیله در خانه‌اش باشد‌ یا قاشق غذا‌خوری‌اش یا قفل و کلید خانه‌اش یا کاسه آش‌اش. نتیجه این زیبا‌نگاری، جهانگردی می‌شود که مجبور است سر تعظیم در مقابل این زیبایی فرود آورد و ده‌ها صفحه از سفرنامه خود را به جزئیات این صنعت هنرمندانه اختصاص دهد.

متن پیش رو منتخبی است از سفرنامه «از خراسان تا بختیاری» هانری رنه آلمانی درباره صنعتگری در ایران که پیش از این نیز بخش‌هایی از سفرنامه او را در این بخش آورده بودیم.

«چون در اغلب نواحی ایران چوب کمیاب است، در و پنجره منبت‌کاری در آنجا کمتر دیده می‌شود، این نوع درها فقط به کاخ‌های سلطنتی و مساجد اختصاص دارد. در «خیوه» که تا چندی پیش به ایران تعلق داشت، منبت‌کاری زیاد دیده می‌شود و کمتر خانه‌ای است که در و پنجره آن منبت‌کاری نباشد. این منبت‌کاری‌های زیبا کمی برجسته بوده و با نهایت هنرمندی تولید شده است.

هنرمندان قطعات چوب را طوری که به هم متصل کرده‌اند که گل‌های شکفته بزرگی را نمایش می‌دهد. نقشه‌ها به قدری زیاد و درهم است که زمینه در با زحمت تشخیص داده می‌شود، حاشیه عریض آنها در نهایت ظرافت ساخته شده است و چارچوب در هم مانند قاب بسیار نفیسی است که قسمت مرکزی را محدود می‌کند.

خوشبختانه ما موفق شدیم یکی از این درهای منبت‌کاری بسیار قشنگ را با خود به اروپا بیاوریم. این در از حیث زمان چندان قدمتی ندارد، ولی طرز نجاری و منبت‌کاری قدیم ایران را کاملا نمایان می‌سازد.

ما نفیس‌ترین در منبت‌کاری را در بقعه کوچکی که یکی از بزرگان خیوه در آن مدفون بود، دیدیم. بدنه این در به چهار قسمت تقسیم می‌شود. قسمت فوقانی دارای ابعاد کمی بوده، ولی قسمت دوم بزرگ‌تر از قسمت اول و به شکل مربع است. قسمت سوم به شکل مربع مستطیل و قسمت تحتانی به سطوح کوچک متساوی تقسیم شده است.

هر یک از این قسمت‌ها به شکل بسیار جالب توجهی زینت یافته و از یک قاب منبت‌کاری بسیار زیبا که دارای گل‌های کوچک قشنگی است، احاطه شده است.

اتاق‌های کاروانسراها اغلب کوچک و دارای دو لنگه در است که به وسیله چفت و زره باز و بسته می‌شود. در بالای آنها هم یک پنجره کوچک شیشه داری است که به وسیله آن روشنایی داخل اتاق می‌شود. اتاق‌ها کثیف و عموما پر از گرد و خاک است و دیوارهای آن را هم عنکبوت‌ها با تارهای خود مفروش کرده‌اند، درهای آنها هم استحکامی ندارد و می‌توان با کمترین فشار آنها را از پاشنه در آورد.

در اصفهان نجاران منبت‌کار قابلی هستند و نمونه کارهای آنها را من در «جونقون» در کاخ سردار اسعد مشاهده کردم. صنعتگران علاوه بر منبت‌کاری، مس و قلع هم برای زینت این درها به کار برده اند.

در آباده که روستایی است واقع در بین اصفهان و شیراز، نجاران منبت‌کار اشیای ظریف و جالب توجهی از قبیل جعبه و تخت نرد و قاشق‌های شربت خوری با چوب درخت گلابی می‌سازند و به جاهای دیگر می‌فرستند که عموما به آنها شمشاد می‌گویند. بسی تعجب‌آور است که صنعتگران این اشیای ممتاز و نفیس را با آلات قدیمی که شبیه چاقوهای جیبی است، کنده کاری می‌کنند و مناظر برجسته و زیبایی مثل شکارگاه و جنگ حیوانات روی چوب به وجود می‌آورند.

قاشق‌های شربت‌خوری

در آباده قاشق‌های شربت خوری قابل ملاحظه‌ای می‌سازند، صنعتگران ماهر در ساختن این قاشق‌ها نهایت استادی را به کار می‌برند، طول آنها گاهی به 60 سانتی‌متر می‌رسد و قسمت گود آنها گنجایش یک لیوان آبخوری را دارد و به قدری نازک هستند که با مختصر فشاری شکسته می‌شوند و غالبا اشعار مناسبی روی آنها حک می‌شود. گاهی هم صنعتگران برای نشان دادن مهارت و استادی، حروف را با چوب بریده در روی زمینه شفافی می‌چسبانند.

این قاشق‌های ظریف را نمی‌توان با چوب یکپارچه ساخت. دسته آنها مرکب از دو قطعه چوب نازک به شکل ذوزنقه است که به وسیله قسمت مدوری به هم متصل می‌شود. قسمت مدور هم مانند تور مشبک است و ضخامت آن بیش از 5/2 میلی‌متر نیست. این قطعات مختلف طوری با مهارت به هم متصل شده‌اند که بیننده تصور می‌کند با یک قطعه چوب ساخته شده باشد.

در خانه‌های تجار و ثروتمندان این قاشق‌ها زیاد دیده می‌شود، زیرا بنا به دستورات اسلامی، استعمال ظروف و قاشق و دیگر لوازمی که با طلا و نقره ساخته شده باشد، ممنوع است. فقط در موقع صرف چای ممکن است قاشق نقره‌ای کوچکی برای حل کردن قند در فنجان و استکان دیده شود.

جعبه و میز تحریر

علاوه بر آباده در حوالی اصفهان بخصوص گلپایگان، جعبه‌های منبت‌کاری زرد رنگی می‌سازند که دارای نقوش برجسته‌ای است. تاریخ پیدایش این صنعت معلوم نیست، شاید در دو قرن پیش در این کشور بوجود آمده باشد. در میان کارهای نجاری یک نوع میز کوچک مخصوصی هم هست به نام رحل که برای مطالعه از آن استفاده می‌شود و غالبا قرآن را روی آن می‌گذارند و به تلاوت آن می‌پردازند. رحل مرکب از دو قطعه چوب نازک است که از وسط در هم فرو رفته‌ است. ما در شهرهای سمرقند و بخارا از این نوع رحل که با نهایت دقت منبت‌کاری شده بود، زیاد دیدیم.

خاتم‌کاری

از ایران به اروپا خاتم‌کاری‌های فراوانی از اواخر قرن هجدهم و اوایل نوزدهم وارد شده که این اشیا شباهت زیادی به کارهای ایتالیایی دارد. مرکز عمده این صنعت در شیراز بوده و چندی است که ساختن آن در اصفهان هم معمول شده. این نوع موزاییک از این نظر ممتاز است که در آن قطعات کوچک عاج به کار رفته و نقشه آن هم مانند نقشه قالی و قالیچه است. در خاتم‌کاری بیشتر گل‌های کوچک و ستاره‌های درخشان که از مواد مختلف ترکیب یافته است دیده می‌شود؛ یعنی قطعات کوچک منظمی از نی و مس و قلع و چوب و عاج بریده و آنها را روی سطحی می‌چسبانند.

انواع قفل‌ها

در ایران برای بستن درها قفل‌های مخصوصی به کار می‌برند که انواع مختلفی دارد. شکل آنها غالبا شبیه است به مکعب مستطیل یا استوانه و بدنه آنها با نقوش زیبایی حکاکی شده است. یک نوع قفل رمزی هم می‌سازند که مرکب از چند حلقه عریض متحرک است و در روی هر حلقه حرفی نوشته شده که در موقع باز کردن باید آن حروف را با هم ترکیب کنند و اگر کسی بر ترکیب آن آگاه نباشد، نمی‌تواند آن را باز کند. صنعتگران این قفل‌ها را به اشکال مختلف می‌سازند؛ گاهی آنها را به شکل حیوان واقعی مانند سگ یا مرغ در می‌آورند و گاهی هم به خیال خود به شکل‌های عجیب و غریبی می‌سازند.

کاشی

ساختن کاشی از زمان‌های بسیار دور در ایران معمول بود و ایرانیان این صنعت را به درجه کمال رسانده‌اند و از تکه‌پاره‌هایی که در کاخ‌های ویران ایران یافت می‌شود، می‌توان به کمال آنها پی برد. ظروف لعابی را با خاکی می‌ساختند که سفید و شفاف بوده است. ایرانیان طرز ساختن این ظروف را از چینی‌ها آموخته اند.اکنون هم ظروف لعابداری می‌سازند که بسیار نازک است. ظروف کاشی قدیمی ایران از حیث کیفیت و لطافت و ظرافت مانند بهترین ظروفی است که از کارخانه‌های اروپا بیرون می‌آید و اغلب تزئینات سفید و آبی برجسته‌ای دارد.

اکنون این ظروف در ایران کمیاب است و اگر پیدا شود ایرانیان قدر آنها را می‌دانند و به رایگان از دست نمی‌دهند و در استفاده از آنها نهایت احتیاط را می‌کنند. در شهر کاشان کاشی‌های بسیار زیبا و ممتازی ساخته می‌شود و در یزد هم این صنعت را دنبال می‌کنند، ولی محصولات آنها ضخیم‌تر از کاشان بوده و خاک آنها نرم‌تر از خاکی است که در کاشان به کار می‌برند، اما رنگ آبی آنها درخشان‌تر از رنگ به کار برده در کاشان است.

فهیمه سادات طباطبایی