افق‌ روشن جراحی مغز و اعصاب برای ایران

یکشنبه هفته گذشته وقتی برای شرکت در افتتاحیه این سمپوزیوم آماده می‌شدم، تصوری از گردهمایی بیش از هزار جراح برتر مغز و اعصاب جهان را زیر یک سقف نداشتم. مراسم افتتاحیه این سمپوزیوم با حضور معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور، وزیر علوم، وزیر صنعت، معدن و تجارت، رئیس‌جمهور صربستان، نخست‌وزیر ایالت نیدرزاکسون آلمان با حضور صدها چهره‌ برجسته و صاحب‌نام پنج قاره از بیش از 90 کشور جهان در سالن همایش‌های برج میلاد تهران برگزار شد. در این مراسم ده‌ها خبرنگار از رسانه‌های مختلف داخلی و بین‌المللی مشغول ثبت زوایای گوناگون این برنامه بودند.

پروفسور سمیعی در مراسم افتتاحیه این سمپوزیوم با اشاره به حمایت‌های معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و شهرداری تهران برای برگزاری این گردهمایی و راه‌اندازی مرکز بین‌المللی جراحی مغز و اعصاب تهران تأکید کرد: این تلاش‌ها را ملت ایران از یاد نخواهد برد و آیندگان از کارهایی که امروز در عرصه دانش جراحی مغز و اعصاب در حال پایه‌گذاری است با افتخار یاد خواهند کرد. در ادامه دکتر قالیباف، شهردار تهران، رئیس‌جمهور صربستان و نخست‌وزیر ایالت نیدرزاکسون آلمان که به دعوت پروفسور سمیعی در این برنامه شرکت کرده بودند به ایراد سخنرانی پرداختند. در ادامه از تندیس پروفسور سمیعی با حضور شهردار تهران و دیگر مقامات رونمایی شد. شایان ذکر است کارگاه‌های آموزشی این سمپوزیوم صبح و بعدازظهر دوشنبه تا جمعه هفته گذشته در شش سالن هتل اسپیناس پالاس برگزار شد و بیش از 600 مقاله، پوستر و پنل تخصصی در معرض دید برترین جراحان مغز و اعصاب جهان قرار گرفت.

برنامه‌ریزی ویژه برای مهمانان

دکتر علیرضا دلیری معاون توسعه مدیریت و منابع معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و دبیر اجرایی این سمپوزیوم در گفت‌وگو با جام‌جم از برگزاری برنامه‌های گردشگری و فرهنگی برای شرکت‌کنندگان بین‌المللی این همایش خبر داد و گفت: در کنار کارگاه‌های آموزشی برنامه‌هایی برای مهمانان شرکت‌کننده برگزار شد تا تهران و ایران را بهتر بشناسند و با فرهنگ و تمدن غنی ما آشنا شوند. وی افزود: قرار است شرکت‌کنندگان از بزرگ‌ترین مرکز بین‌المللی مغز و اعصاب ایران - که در جهان بی‌نظیر است و ان‌شاءالله تا پایان سال 95 افتتاح خواهد شد - بازدید کنند. دلیری یادآور شد: در اختتامیه این سمپوزیوم مهمانان را به اصفهان و شیراز برای بازدید خواهیم برد تا ان‌شاءالله سفیران و پیام‌رسان‌های خوبی برای کشورمان باشند. دبیر اجرایی این سمپوزیوم خاطرنشان کرد: برترین جراحان مغز و اعصاب جهان از میان بسیاری از علاقه‌مندان انتخاب و برای شرکت در این سمپوزیوم دعوت شدند. هر یک از این مهمانان فرد علمی برجسته‌ای در کشور خود هستند و شخص پروفسور سمیعی انتخاب‌ها را انجام داده‌اند.

از معاون توسعه مدیریت و منابع معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری پرسیدم آیا معاونت علمی برنامه‌ای به طور خاص برای توسعه دانش جراحی مغز و اعصاب دارد، یا این سمپوزیوم فقط به‌واسطه همکاری‌های پروفسور سمیعی برگزار می‌شود؟ وی در پاسخ گفت: ما سازمان بالادستی علم و فناوری هستیم. در معاونت علمی، ستاد خاصی برای توسعه علوم شناختی به سرپرستی دکتر کمال خرازی تشکیل شده و پرونده ویژه‌ای در این حوزه باز شده است. این فعالیت خارج از معاونت نمی‌توانست انجام شود، زیرا نیاز بود یک سازمان بالادستی متولی توسعه این بخش شود تا سازمان‌های مختلف را هماهنگ کند. دلیری افزود: ما تا به حال سابقه حضور این تعداد مهمان خارجی متخصص برجسته در یک رشته خاص و برگزاری سمپوزیومی در این سطح را در کشور نداشتیم و از این نظر برگزاری این سمپوزیوم می‌تواند بزرگ‌ترین رویداد علمی سال کشورمان باشد.

مهم‌ترین محورهای تحقیقاتی جراحی مغز و اعصاب در جهان

دکتر یحیی احمدی‌پور، متخصص جراحی مغز و اعصاب و عضو هیات علمی دانشگاه اِسِن آلمان در پاسخ به این‌که مهم‌ترین محور تحقیقات در حوزه مغز و اعصاب جهان اکنون در چه حوزه‌هایی است، می‌گوید: بحث آنکولوژی و جراحی تومورهای مغزی بدخیم که بخش عمده‌ای از تومورها را تشکیل می‌دهد جزو بحث‌های داغ این حوزه است. بعضی تومورها در سنین پایین ایجاد می‌شود و شاید فقط با یک سردرد عادی یا تشنج خود را نشان دهد. در این تومورها می‌بینیم افراد حتی پس از عمل جراحی و رفع مشکلات مربوط به بافت‌شناسی و آسیب‌شناسی حتی با وجود شیمی‌درمانی‌ها و انجام تکنیک‌های پیشرفته‌ باز هم بیشتر از یک یا دو سال زنده نمی‌مانند. ما در مرکز تحقیقاتی خودمان در دانشگاه اسن سالانه حدود 300 بیمار مبتلا به تومورهای بدخیم را عمل می‌کنیم و می‌دانیم بیشتر از 90 درصدشان هم حداکثر دو سال بیشتر زندگی نخواهند کرد. محدوده سنی این افراد از زیر 18 سال تا سنین بالاتر از 90 سال را هم تشکیل می‌دهد. این جراح مغز و اعصاب درخصوص علت بروز این تومورها یادآور شد: در حال حاضر با وجود فناوری‌های جدید و گسترش امواج تلفن همراه و انتشار دیگر امواج الکترومغناطیسی در محیط زندگی، تحقیقات گسترده‌ای در زمینه تأثیر این امواج بر عملکرد مغز و اعصاب در حال انجام است. در حال حاضر شیمی درمانی با تکنیک‌های مختلفی در حال انجام است. بویژه یک نوع شیمی‌درمانی که اکنون برای این نوع تومورها با استفاده از دارویی به نام تمودال مورد استفاده قرار می‌گیرد که خوشبختانه این دارو در ایران هم وجود دارد.

امواج موبایل و اثر منفی بر عملکرد مغز و اعصاب

حتما شما هم شنیده‌اید که سرطان‌زا بودن امواج الکترومغناطیسی و اثر منفی آن بر عملکرد مغز و سلامت انسان به صورت قطعی اثبات نشده است. این موضوع را با دکتر احمدی‌پور مطرح کردم. وی در این باره گفت: واقعیت این است که نتایج منتشر شده در بعضی مقالات علمی وجود رابطه بین افزایش انتشار امواج تلفن همراه و بروز تومورها را تائید می‌کند و از سوی دیگر بعضی مقالات هم وجود رابطه‌ مستقیمی را تائید نمی‌کنند. واقعیت این است که در بروز عارضه تومورهای مغزی عوامل متعددی دخیل است. مثلا سبک تغذیه‌ - که این روزها افراد تمایل زیادی به استفاده از مواد چرب و فست‌فود دارند – نیز می‌تواند موثر باشد. افزایش مصرف سیگار و الکل و مواد مخدر هم می‌تواند زمینه‌ساز بروز این تومورها باشد. بنابراین شاید بتوان گفت اظهار نظر قطعی در این باره به مطالعات بیشتری نیاز دارد.

درمان قطع نخاع چه وقت امکان‌پذیر می‌شود؟

دکتر احمدی‌پور در خصوص امکان برطرف کردن مشکل بیماران قطع نخاع شده و پیشرفت دانش جراحی مغز و اعصاب در این حوزه گفت: قطع نخاع بیماران یکی از مشکلات بزرگ ما بویژه در کشورهایی است که آمار تصادفات بالایی دارند. یکی از مشکلات اصلی که سیستم مغز و اعصاب انسان نسبت به سیستم‌های دیگر بدن دارد این است که فرآیند ترمیمش بسیار دشوار است یا امکان پذیر نیست. مثلا اگر استخوان‌ها را در نظر بگیریم، می‌بینیم در صورت شکستگی استخوان پس از چند هفته مراحل ترمیم و جوش خوردن آن انجام می‌شود. اما در مغز و اعصاب این گونه نیست. کافی است در حد چند ثانیه اکسیژن به مغز نرسد یا فشار زیادی به نخاع وارد شود تا به آسیب غیرقابل جبران منجر شود، در این صورت کارایی بدن از همان منطقه آسیب‌دیده نخاع به پایین تا حدود زیادی از دست می‌رود. مهم‌ترین نکته برای پیشگیری از بروز این مشکل، توجه به زمان هنگام امدادرسانی سوانح جاده‌ای است. به همین علت است که مثلا در آلمان تأکید دارند پس از تماس تلفنی برای امداد، به طور میانگین آمبولانس باید ظرف پنج دقیقه در صحنه حادثه حاضر شود و مصدوم را به بیمارستان انتقال دهد. در حال حاضر محققان با استفاده از سیستم‌های رباتیک و با فناوری بالا به دنبال این هستند که کاری کنند بیمار مبتلا به ضایعه قطع نخاع، بتواند ماهیچه‌ها و اعصابش را دوباره به کار بیندازد. اما تا تحقق آن راه طولانی در پیش داریم. زیرا هم هزینه درمان با چنین روش‌هایی بسیار بالاست و هم فرآیند زما‌نبری برای خود بیمار خواهد بود.

دکتر مازیار مرتضوی، فوق تخصص جراحی مغز و اعصاب از دانشگاه‌های آلاباما و واشنگتن که اکنون در انستیتو تخصصی جراحی مغز و اعصاب خودش در لس‌آنجلس مشغول کار است، درباره افق آینده علم برای ترمیم ضایعات نخاعی می‌گوید: قطع نخاع به دلایل مختلف از دشوار‌ترین معضلات جراحی و مغز و اعصاب است. در سوانح معمولا نخاع کاملا قطع نمی‌شود و در بخش‌هایی آسیب جدی می‌بیند. یکی از راه‌های درمان این است که در جایی که هیچ سلولی وجود ندارد ماتریکسی درست کنیم که اعصاب در آن حرکت کند. راه دیگر این است که از سلول‌های بنیادی استفاده کنیم. زمانی که این سلول‌های بنیادی را می‌توان استفاده کرد و این که در کدام قسمت از نخاع باید آنها را وارد کرد، موضوعی است که در حال حاضر محققان زیادی درباره آن در حال مطالعه هستند. وی تأکید کرد: شاید هم در آینده برای درمان از بایپس نخاع استفاده شود که این روزها خودم در حال مطالعه روی آن هستم.

به این ترتیب که اعصاب بالاتر بخش آسیب‌دیده در نخاع را به اعصاب بخش پایین از طریق روش‌هایی متصل کنیم تا بدن با استفاده از سلول‌های خود ارتباط بخش‌های آسیب‌دیده نخاع را برقرار کند. زیرا استفاده از سلول‌های دیگر ممکن است در عمل جواب ندهد. مشکل درمان ضایعات نخاعی بحث جدی در کل جهان است. هر سال فقط 300 هزار نفر در آمریکا قطع نخاع می‌شوند. اما فکر می‌کنم تا 20 سال دیگر اتفاقات خوبی در این حوزه خواهد افتاد.

راهکارهای جدید برای بیماران سکته مغزی

از دکتر احمدی‌پور درخصوص پیشرفت‌های به دست آمده در حوزه درمان عوارض ناشی از سکته مغزی پرسیدم. وی در پاسخ گفت: بحث سکته مغزی بیشتر به متخصصان مغز و اعصاب مربوط است؛ سکته‌هایی که از طریق خونریزی رخ می‌دهد مثل آنوریسم مغزی(Aneurysm) که با جراحی بهبود می‌یابد.

آنوریسم عبارت است از بزرگ شدن یا بیرون‌زدگی دیواره یک سرخرگ در اثر ضعف دیواره سرخرگ، یعنی مویرگ کم‌کم ضخامتش کاهش پیدا کند و امکان ترکیدنش فراهم شود. از این‌رو توجه به بحث زمان برای کسانی که دچار این نوع سکته‌ها می‌شوند نیز بسیار مهم است. در حال حاضر روش‌هایی وجود دارد که جراحان از طریق اندوواسکولار عمل می‌کنند (شبیه آنژیو قلب) و از طریق مویرگ اصلی پا یا دست عمل می‌کنند تا به محل لخته مورد نظر برسند، عکسبرداری می‌کنند و بعد بالن می‌اندازند و مشکل را برطرف می‌کنند. در 30 سال اخیر تعداد عمل‌های باز که برای این گونه خونریزی‌های مغزی باید انجام دهیم بسیار پایین آمده است.

طبق آمارها در حال حاضر 30 درصد افرادی که آنوریسم و خونریزی دارند، قبل از رسیدن به بیمارستان فوت می‌کنند. 30 درصد این افراد در بیمارستان فوت می‌کنند و بقیه پس از طی مراحل درمانی بتدریج بهبود می‌یابند. بنابراین پرهیز از فوت وقت در درمان سکته‌های مغزی بسیار مهم است و اکنون تحقیقات در این حوزه در همین بخش اندوواسکولار انجام می‌شود.

روزهای روشنی در پیش است

دکتر مازیار مرتضوی درباره مهم‌ترین محورهای تحقیقاتی حوزه مغز و اعصاب در جهان می‌گوید: در بحث جراحی مغز و اعصاب، جراحی قسمت مغز با ستون فقرات کمی تفاوت دارد. در مورد مغز و جراحی آن بحث اصلی در حال حاضر درخصوص تکنیک‌هایی است که کمتر به مغز فشار بیاورد تا بدون اعمال جراحی‌های باز، جراح بتواند به بخش‌های مرکزی مغز دسترسی داشته باشد و ریسک عمل پایین بیاید. بحث دیگر این است که چطور به قسمت‌های مهم مغز که عملکردهای بسیار مهمی را انجام می‌دهد، بدون این‌که به مغز آسیب برسد، دست پیدا کنیم. برای این کار نقشه‌ای از مغز تهیه می‌کنیم. به این صورت که به دو روش نقاط حساس را مشخص و راه‌های ورود را بررسی می‌کنیم.

یکی این که قبل از جراحی از طریق ام‌آرآی خاصی امکان این کار را بررسی می‌کنیم یا این که حین جراحی از طریق بیدار نگه‌داشتن یا بیهوش کردن بیمار این روند را مشخص می‌کنیم. وی افزود: قسمت‌های دیگری که به صورت غیرمستقیم با جراحی مغز رابطه دارد، مساله رشد نرون‌هاست که به نورولوژی و نوروبیولوژی ارتباط دارد و البته در آینده اهمیت خاصی پیدا می‌کند؛ زیرا مثلا در ضایعات نخاعی باید جراح مغز را ترمیم کند، اما ترمیم خود اعصابی که از بین رفته در حیطه تحقیقات سلول‌های بنیادی است.

دکتر مرتضوی آینده خوبی را برای نوروایمنولوژی متصور دانست و گفت: در نوروایمنولوژی در مورد تومورها، آنتی‌ژن‌های آنها را بررسی می‌کنند و علیه آن آنتی‌بادی می‌سازند. بعد با تزریق ماده‌ای در خون، شناسه‌های سلول‌های سرطانی مورد بررسی قرار می‌گیرد و بعد سلول از بین می‌رود یا این که باعث می‌شود گلبول‌های سفید خون نسبت به سلول‌های تومور سرطانی حالت تهاجمی پیدا کنند و آنها را از بین ببرند. وی افزود: ما اکنون در حیطه جراحی‌های مغز مربوط به تومورهای بدخیم، بجز استخراج تومور، بیمار را مورد رادیودرمانی و شیمی‌درمانی قرار می‌دهیم، اما فکر می‌کنیم در سال‌های آتی غیر از این روش‌ها تزریقاتی انجام شود و پادزهری به بدن وارد شود که سلول‌های کوچک سرطانی باقیمانده را نیز از بین ببرد.

مهندسی پزشکی و جراحی مغز

در لابی سالن همایش‌های برج میلاد با امید عباسی، دانشجوی دکتری تخصصی مهندسی پزشکی در دانشگاه دوسلدورف آلمان که یکی دیگر از شرکت‌کنندگان در این سمپوزیوم بود گفت‌وگو کردم.

از او پرسیدم چه ارتباطی میان تخصص او و جراحی مغز و اعصاب وجود دارد؟ وی در پاسخ گفت: در دنیای امروز جراحان و مهندسان نمی‌توانند جدا از هم و به صورت انفرادی کارهای تحقیقاتی خود را انجام دهند. خیلی از زمینه‌ها بین رشته‌ای شده است. ما با هم کار می‌کنیم تا کیفیت کارهایمان را افزایش دهیم. من در آلمان در تیمی کار می‌کنم که جنبه بین‌رشته‌ای دارد و مرکب از جراحان، ایمنولوژیست‌ها، متخصصان مهندسی پزشکی و... است.

وی در توضیح بیشتر افزود: مثلا در یکی از روش‌هایی که برای درمان بیماری ای مثل پارکینسون استفاده می‌شود، در بخش زیرین مغز الکترودهایی کار گذاشته می‌شود که آن ناحیه قرار است به طور دائم تحریک شود تا رعشه بیمار پارکینسون از بین برود. برای طراحی چنین دستگاهی به دانش پردازش سیگنال و مهندسی نیاز داریم. به همین علت ما می‌توانیم به‌خوبی با جراحان مغز همکاری و نیازهای آنان در طراحی تجهیزات لازم را برآورده کنیم.

از او پرسیدم وضع کشور ما در این زمینه چگونه است؟ آیا چنین تحقیقات مشترکی در ایران انجام می‌شود؟ عباسی در پاسخ گفت: مشکل ما در ایران، ارتباط بسیار اندک پزشکان و مهندسان است. در تیم‌های پزشکی که در بیمارستان‌ها و دانشگاه‌های علوم پزشکی وجود دارد، باید دست‌کم یک مهندس علوم پزشکی در هر تیم وجود داشته باشد. مثلا من تنها مهندس تیم پزشکی دانشگاه دوسلدورف هستم. در واقع آنچه پزشکان و جراحان برای پیاده‌سازی ایده‌های درمانی خود در ذهن دارند را باید از طریق متخصصان مهندسی پزشکی به صنعت انتقال دهند تا ساخته شود.

نگاه ما در ایران به مهندسی پزشکی در حوزه مغز و اعصاب این‌گونه است که چشم به آلمان و آمریکا دوخته‌ایم تا ببینیم چه تجهیزات جراحی جدیدی ساخته‌اند و استفاده می‌کنند و وقتی می‌بینیم آن دستگاه موفق عمل کرده، همان را می‌خریم و وارد کشور می‌کنیم. این یعنی ما صرفا به عنوان واردکننده محصولات و تجهیزات پزشکی در دنیا عمل می‌کنیم. در حالی که می‌شود نیاز پزشکان و جراحان ایرانی را به گروه‌های مهندسی پزشکی ابلاغ کرد تا تجهیزات مورد نیازشان در دانشگاه‌‌های کشور در قالب پروژه‌ها طراحی و ساخته شده و به مرحله تولید انبوه و صادرات برسد و به ارزآوری برای کشور هم منجر شود.

به امید همکاری‌های بیشتر

دکتر هی دانگ‌شنگ (He Dongsheng) از متخصصان جراحی مغز و اعصاب حاضر در این سمپوزیوم و عضو هیات علمی دانشگاه سان یات‌سن چین در شهر ژونگ‌شان در نزدیکی گوانژو در گفت‌وگو با جام‌جم گفت در زمینه مطالعات میکروسکوپی جراحی مغز و اعصاب مطالعه می‌کند و امیدوار است پیشرفت‌های خوبی در این حوزه در آینده نزدیک به‌دست آید.

وی گفت: در این سمپوزیوم برترین متخصصان جراحی جهان شرکت‌کرده‌اند. برای اطلاع از آخرین پیشرفت‌ها و شروع همکاری‌های متقابل با همکارانم در این حوزه به ایران آمدم؛ بخصوص پروفسور سمیعی که جراح بسیار مشهوری در جهان است. ما پیش‌تر در چین، میزبان پروفسور سمیعی در برخی جلسات و نشست‌های تخصصی بوده‌ایم و امیدواریم بیشتر بتوانیم همکاری کنیم.

مشکل کشور ما در جراحی مغز و اعصاب

از دکتر احمدی‌پور پرسیدم آیا اکنون بیماران کشورمان لازم است برای انجام نوع خاصی از جراحی به اروپا سفر کنند؟ وی در پاسخ گفت: خوشبختانه در ایران پزشکان متبحر و حاذقی حضور دارند و در بسیاری از مراکز پزشکی تجهیزات و فناوری‌های خوبی وجود دارد. مشکل ما در مقایسه با کشورهای اروپایی این است که این مراکز در مناطق خاصی متمرکز شده و پراکنده نیست. مثلا در تهران به بیمارستا‌ن‌ها و روش‌های درمانی پیشرفته به مراتب دسترسی بهتری وجود دارد، درحالی که می‌دانیم وضعیت در مناطق محروم چگونه است.

آغاز دوران تازه برای جراحی مغز و اعصاب

پروفسور آنتوان ناچاناکیان (Antoine K. Nachanakian) متخصص جراحی مغز و اعصاب بیمارستان سنت‌جورج دانشگاه بلمند بیروت در گفت‌وگو با جام‌جم گفت: همان‌طور که در افتتاحیه این سمپوزیوم دیدید و چنان که بیشتر سخنرانان هم تائید کردند به نظر می‌رسد ما در آستانه آغاز دورانی تازه در جراحی مغز و اعصاب هستیم. ما امروز فناوری‌های مختلف و میکروسکوپ‌های پیشرفته‌ای داریم که انجام بسیاری از ناممکن‌ها در جراحی‌های کلاسیک، با وجود این ابزارها ممکن شده است.

نسل جدیدی از جراحان مغز و اعصاب اکنون در جهان در حال تربیت شدن هستند و آینده این علم، درخشان خواهد بود. این برنامه‌ها همچون مدرسه‌ای است برای آشنایی با آخرین یافته‌های علمی. بویژه وقتی می‌بینم پروفسور سمیعی ریاست آن را عهده‌دار است و افتخار می‌کنم ایشان را ملاقات می‌کنم.

کاظم کوکرم

دبیر گروه دانش