در پیچ و خم پرونده‌های ثبت میراث جهانی

اما سازمان میراث فرهنگی امسال گامی بسیار فراتر برداشته تا با دو پرونده پر و پیمان، چند هدف را بزند؛ پرونده‌های بیابان لوت و قنات ایرانی. می‌گویند سنگ بزرگ نشانه نزدن است، اما محمدحسن طالبیان، معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی که مویش را در آسیاب‌های پرپیچ و خم پرونده‌های ثبت جهانی سفید کرده، امید فراوانی دارد که همانند پرونده باغ ایرانی، محوطه تاریخی شوش و... مهر تائید کمیته میراث جهانی یونسکو بر این پرونده‌ها نیز بنشیند.

طالبیان که به پیچیدگی‌های این دو پرونده اعتراف می‌کند و هفته گذشته برای توضیح درباره این پیچیدگی‌ها به همراه سیدمحمد بهشتی، رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی راهی پاریس شد، می‌گوید: پرونده میراث جهانی قنات در موضوعاتی چون مدیریت و دانش سنتی، عرصه و حریم، مالکیت، نگهداری و بهره‌برداری از قنات‌ها و همچنین مباحث حقوقی و ارتباط میان دستگاه‌های مختلف با پیچیدگی‌هایی همراه بود و به همین دلیل برای نخستین‌بار از ایران درخواست شد در پنل میراث جهانی ایکوموس حاضر شود و به پرسش‌های کارشناسان آن پاسخ دهد.

میراثی به وسعت یک کشور

طالبیان درباره اهمیت این دو پرونده که سال گذشته تهیه و به یونسکو ارسال شد به جام‌جم می‌گوید: این دو پرونده به دلیل اهمیت و وسعت و همچنین جنبه اجتماعی و فرهنگی و طبیعی‌شان پرونده‌های ویژه‌ای به شمار می‌آیند. امسال دو ارزیاب از نیوزلند و تونس برای بررسی این دو پرونده به ایران آمدند.

به گفته او، تاکنون ثبت جهانی میراث تاریخی و طبیعی کشور در این وسعت سابقه نداشته است: «بیابان لوت پهنه وسیعی از کشور را شامل می‌شود که بخش‌هایی از استان‌های کرمان، سیستان و بلوچستان و خراسان جنوبی را دربرگرفته است. همچنین برای نخستین بار است که سه نهاد برای ثبت یک پرونده جهانی دست به دست هم داده‌‌اند؛ وزارت جهاد کشاورزی، سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری و البته کل شوراهای محلی شهر و روستای مناطق مربوطه در آن مشارکت دارند.»

به باور مسئول ثبت پرونده‌های جهانی کشور، اجتماعات زیادی اطراف بیابان لوت از قبیل شهرها و روستاها و همچنین مناطق تاریخی ـ فرهنگی وجود دارد و بر این اساس ثبت جهانی بیابان لوت آثار مثبتی برای جوامع محلی در پی خواهد داشت و از نظر معیشتی برای مردم محلی مؤثر خواهد بود.

او همچنین عقیده دارد، با ثبت جهانی این بیابان آگاهی‌بخشی‌ها برای حفاظت از طبیعت توسط خود مردم افزایش خواهد یافت و مردم مشارکت گسترده‌ای در این عرصه خواهند داشت.

طالبیان با اشاره به پرونده قنات ایرانی که شامل 11 قنات مهم کشور می‌شود، عنوان می‌کند: در پرونده قنات‌ها بحث ما بیشتر متمرکز بر مشارکت مردمی در احیا و داشته‌های خود بر اساس مدیریت سنتی است. به گفته او، در این پرونده نیز وزارتخانه‌های نیرو و جهاد کشاورزی با سازمان میراث فرهنگی و گردشگری برای تهیه پرونده‌ زنجیره‌ای قنات‌ها همکاری کرده‌اند.

پایگاه‌های جهانی

یکی از مهم‌ترین مسائل در پرونده‌های ثبت جهانی ایجاد پایگاه‌های جهانی برای میراث تاریخی یا طبیعی مورد نظر است. معاون میراث فرهنگی کشور به ایجاد سه پایگاه برای حفاظت و پیگیری پرونده بیابان لوت اشاره می‌کند و می‌افزاید: در حال حاضر با راه‌اندازی پایگاه شفیع‌آباد، پایگاه نصرت آباد و پایگاه دهسلم فضایی برای حضور مردم و گردشگری پایدار فراهم شده است. نصرت‌آباد در مناطق بلوچ‌نشین قرار دارد. دهسلم نزدیک نهبندان است و شفیع‌آباد حواشی شهداد. سه کاروانسرا به این منظور در حال مرمت است که در دوره صفویه و قاجاریه ساخته شده‌اند و می‌توانند به حضور مردم و هدایت گردشگران کمک کنند.

به گفته او برای قنات‌ها نیز تقریبا یازده پایگاه احداث شده، اگر چه یکی از آنها که در مهریز قرار دارد در پایگاه باغ ایرانی ادغام شده است. طالبیان با بیان این که در این پایگاه‌ها فضایی برای حضور مردم اختصاص داده شده، عنوان می‌کند: همچنین فضایی در بیشتر قنات‌ها برای بازدید علاقه‌مندان در نظر گرفته شده است.

چالش‌های پیش‌رو

مسئول ثبت پرونده‌های جهانی ایران با اذعان بر این که وقتی پرونده‌های بزرگ با چالش‌های بیشتری روبه‌رو می‌شوند، در پاسخ به این‌که چرا سازمان میراث فرهنگی وزنه‌هایی را انتخاب کرده که بلند کردنش با مخاطرات همراه است، می‌گوید: الان به دلیل محدودیت سهمیه کشورها از یک‌سو و از سوی دیگر برای بالا بردن مشارکت اجتماعی و حضور مردم در این مباحث، رویکرد سازمان به تهیه پرونده‌های موضوعی برای ثبت جهانی است نه ثبت یک مجموعه خاص. او این رویکرد را اجتماع‌محور می‌خواند و بهره بردن از توان و سرمایه اجتماعی را از ویژگی‌های آن برمی‌شمرد. به گفته او، صنعت گردشگری که در پی ثبت جهانی این پرونده‌های بزرگ پدید می‌آید گردشگری پایدار فرهنگی است و در معیشت مردم نیز تأثیر مثبت خواهد کرد: «‌به هر روی، این دو پرونده از نظر بحث مدیریتی پیچیده‌اند و ما سعی کردیم با فراهم کردن بسترهای مناسب در زمینه گروه‌های تخصصی و گردشگری پایدار فرهنگی، پرونده را آماده کنیم.»

او همچنین به آماده‌سازی پرونده بافت تاریخی شهر یزد که شامل 700 هکتار است اشاره می‌کند و می‌گوید: شهر یزد از این نظر که به صورت تاریخی حفظ شده و مردم همچنان در بافت تاریخی آن زندگی می‌کنند، برای ثبت جهانی اهمیت دارد.

مهر تائید در دستان کیست؟

اما نتایج بررسی پرونده‌ قنات‌ها توسط ایکوموس در پاریس چه نتایجی را به همراه داشت؟ به گفته طالبیان، پس از ارسال پرونده‌ها به کمیته میراث جهانی یونسکو، یک نسخه از آن با فایل الکترونیکی به انضمام نقشه‌ها، برای ارزیابی به ایکوموس ارسال می‌شود. ایکوموس با اعلام فراخوان، نظر کارشناسان خبره در سراسر جهان را جویا می‌شود و همزمان با این اقدام ارزیابی میدانی پرونده نیز توسط ایکوموس انجام می‌شود. او با بیان این که پس از دریافت نظرات کارشناسان، پرسش‌هایی از کشور مربوطه انجام می‌شود و پرونده دوباره در کمیته‌های علمی ایکوموس مطرح و در پنل میراث جهانی ایکوموس، با حضور کارشناسان چند رشته‌ای مورد بررسی و نظرخواهی قرار می‌گیرد، درباره نشست پاریس می‌گوید: نتایج نهایی این پنل در پایان سال به کمیته میراث جهانی ارسال می‌شود که البته نتیجه پنل میراث جهانی ایکوموس به‌هیچ‌وجه تایید یا رد پرونده زنجیره‌ای قنات ایرانی را به‌دنبال ندارد و قضاوت نهایی به‌عهده کمیته میراث جهانی یونسکو است که در تیرماه سال آینده برگزار می‌شود.

بنابراین پرونده‌ قنات‌ها به همراه پرنده بیابان لوت پیش از اول فوریه 2015 به یونسکو ارسال شد تا در اجلاس 2016 که تیرماه سال آینده برگزار می‌شود، میراث جهانی بررسی و در صورت تایید ثبت شود.

قنات‌های جهانی

قنات «مون» اردستان، قنات «وزوان»، قنات «مزدآباد» در استان اصفهان، قنات «گوهر ریز جوپار» کرمان و قنات‌های اکبرآباد و قاسم آباد بم ، قنات «ابراهیم‌آباد» اراک، قنات «بلده» در خراسان جنوبی، قنات «حسن‌آباد» جنوب غربی شهر مهریز، قنات «زارچ» در یزد و قنات «قصبه» گناباد خراسان رضوی 11 قناتی هستند که پرونده حریم آنها برای ثبت جهانی تصویب و ابلاغ شده است.

کمیل انتظاری