چهار ضلعی‌ رواج‌ شایعه

به گزارش جام جم آنلاین، شایعات اطلاعاتی مبالغه‌آمیز، نادرست و غیرمنطقی هستند که از فردی به فرد یا افراد دیگر به صورت سلسله‌وار منتقل می‌شوند و نکته جالب این که گاهی حتی از منبع خبر رسمی سبقت می‌گیرند و رسانه‌های رسمی مجبور می‌شوند که آنها را تأیید یا تکذیب کنند. شایعه ربودن یا مرگ برخی چهره‌های سیاسی و رسانه‌ای در فاجعه منا از همین دست بود که آنقدر تکرار شد تا رسانه ملی برای تکذیب آنها اقدام کرد.

چهار شرط تأثیرگذار بر فرآیند شکل‌گیری شایعه عبارتند از:

1 ـ بلاتکلیفی: یعنی شرایط ذهنی ناشی از تردید و دودلی. بلاتکلیفی عاملی است که موجب تولید شایعه برای تخلیه فشارهای ذهنی افکار عمومی می‌شود. در حادثه منا بسیاری از خانواده‌ها از سرنوشت عزیزان خود بی‌اطلاع بودند و مواردی که موجب اصلاح اسامی جانباختگان می‌شد، بر تردید افکار عمومی افزود.

2 ـ استلزام نتیجه محور: یعنی برای این که شایعه ساخته شود، باید علاقه و اهمیت‌دادن جمعی وجود داشته باشد زیرا شایعات پدیده‌های اجتماعی هستند و چنانچه افکارعمومی به موضوعی علاقه نداشته باشند، شایعه‌ای هم در مورد آن وجود نخواهد داشت. فاجعه قتل عام حجاج توسط آل‌سعود در سال 66، سقوط جرثقیل، افتادن پنکه سقفی و فاجعه منا شرایط را برای باورپذیر‌کردن شایعات فراهم کرده بود، ضمن آن‌که اختلافات اساسی جمهوری اسلامی ایران با حکام آل‌سعود در‌باره مسائل جهانی و منطقه‌ای بر حساسیت افکارعمومی افزوده بود.

3 ـ اضطراب: یعنی حالتی موثر که با بیم و هراس ناشی از عدم دستیابی به نتیجه ایجاد می‌شود. اضطراب شرط لازم برای گسترش شایعه است و هنگامی که مردم ثبات احساسی خود را به دست آورند، شایعات فروکش می‌کند. اخبار ناخوشایندی که در‌باره کارشکنی آل‌سعود از رسانه پخش می‌شد، تا حدی اضطراب افراد جامعه را بیشتر کرده بود.

4 ـ زودباوری: یعنی ساختن شایعاتی که سازنده مطمئن است مردم آن را باور خواهند کرد‌. وقتی مردم شایعه را باور نکنند آن را منتقل نمی‌کنند، زیرا به حیثیت خود علاقه‌مند هستند. به همین دلیل اغلب شایعات دارای هسته یا شالوده‌ای از حقیقت هستند. در شایعات پیرامون فاجعه منا نیز هسته حقیقت وجود داشت زیرا این فاجعه رخ داده و تصاویر آن پخش شده بود.

نکته مهم دیگری که باید به آن توجه داشت، انگیزه‌های انتقال شایعه است. هرچند شایعه‌پراکنی روندی اجتماعی است، اما انگیزه‌های فردی نیز می‌تواند چرایی پخش آن را روشن‌تر کند. برخی انگیزه‌های انتشار شایعه توسط افراد مختلف و در شرایط روانی و اجتماعی گوناگون عبارتند از:

الف ـ خود بزرگ‌نمایی: اخبار، بیان‌کننده قدرت و نفوذ است و شایعه اغلب حکم اخبار را دارد. شایعات فرصت‌هایی برای جلب توجه، برجسته ساختن تفاوت‌های وضعیتی و نشان دادن این‌که چه کسی از مسائل مطلع است و چه کسی نه را فراهم می‌آورند. این انگیزه برای کسانی که وجودشان مملو از احساس حقارت است، می‌تواند انگیزه قوی و روش موثری باشد برای این که خود را کانون توجه دیگران قرار دهند. فرد برای ارتقای جایگاه خود نزد دیگران، شایعات را بازگو می‌کند تا وی را فردی مطلع ارزیابی کنند. بیشتر شایعات را اشخاص بسیار ساده‌اندیش و سطحی‌نگر که عمدتا شرایط و موقعیت‌های اجتماعی نامطلوبی دارند، منتشر می‌کنند. در طبقه‌بندی شایعات، این‌گونه شایعات در دسته شایعات سبقت‌جویانه قرار می‌گیرند که بیانگر تمایل گروهی از افراد جامعه برای نشان دادن برتری خود است. افرادی که از لحاظ اعتماد به نفس در سطح پایین‌تری قرار دارند و همچنین افراد کم سواد که از حوادث و اتفاقات پیرامونی خود بی‌خبرند، بیشتر تحت تأثیر شایعه قرار می‌گیرند. نکته قابل تأمل این که در برخوردهای اجتماعی کوتاه‌مدت، شایعات نقش سرگرمی شکستن یخ ارتباط و تماس با دیگری را ایفا می‌کنند. این موضوع که شایعات اغلب در شبکه‌های اجتماعی و در گروه‌های دوستی که اغلب اعضا توسط افراد مختلف به گروه دعوت شده‌اند و سایر اعضا را به‌درستی نمی‌شناسند،‌ منتشر می‌شوند.

ب ـ کنجکاوی و حقیقت‌یابی: در بسیاری مواقع نیز‌ افراد با نیت قبلی قصد شایعه‌پراکنی ندارند و هنگام شنیدن شایعه سعی می‌کنند با بازگو کردن و انتشار آن از صحت و سقم ماجرا مطلع شوند.

ج ـ مشتریان شایعه: بعد سومی که در بحث شایعه می‌بایست مورد توجه قرار بگیرد مشتریان شایعه است. افراد از نظر شایعاتی که باور می‌کنند و به تبع آن‌، شایعه‌ای که انتقال می‌دهند با یکدیگر متفاوتند. بدبین‌ها، شایعات آمیخته با اضطراب را باور و نقل می‌کنند و خوشبین‌ها، شایعات آمیخته با امید را. فارغ از این که شرایط رواج شایعه چیست و انگیزه‌های فردی بازگو کردن شایعه کدام است و در نهایت مشتریان شایعه چه کسانی هستند، باید توجه داشت که در عصر شبکه‌های اجتماعی و اینترنت، سرعت انتشار شایعه بسیار زیاد است. در برخی منابع قدیمی، سرعت انتشار شایعه را 600 کیلومتر بر ساعت تخمین زده‌اند ولی امروز با توجه به نرخ دستیابی به اینترنت و به لطف گسترش شبکه‌های اجتماعی، احتمالا سرعت انتشار شایعه به 6000کیلومتر در ساعت افزایش یافته است.

دکتر مهران صمدی

استاد دانشگاه