کم‌آبی؛ هشداری برای 14 کشور خاورمیانه

موسسه منابع جهانی در تازه‌ترین گزارش مورخ 26 آگوست (4 شهریور) اعلام کرد: 14 کشور از 33 کشوری که سال 2040 (1419 هـ‌.ش) با کمبود جدی آب مواجه خواهند بود، جزو کشورهای حوزه خاورمیانه هستند. میزان تقاضا برای آب به احتمال زیاد طی چند دهه آینده همچون موجی رو به افزایش خواهد گذاشت.

جمعیت‌های رو به رشد مدت‌هاست موتور افزایش میزان مصرف آب را از طریق مردم، مزارع، شرکت‌ها و کارخانه‌ها روشن کرده و همچنان پدال گاز آن را بیشتر فشار می‌دهند. طبیعتا در آینده نیز مردم بیشتری به شهرها نقل مکان خواهند کرد.

شکل‌گیری طبقات اجتماعی متوسط که حاصل همین رویکرد است، بالطبع میزان تقاضا برای آب را هم بیشتر و بیشتر خواهد کرد. ریشه این افزایش را در وهله نخست باید در نیاز به تولید مواد غذایی و انرژی جست وجو کرد.

اما هنوز این معما وجود دارد که این حجم عظیم آب قرار است دقیقا از کجا و از چه منبعی تامین شود؟ انتظار می‌رود تغییر اقلیم، برخی مناطق را خشک‌تر و برخی دیگر را مرطوب‌تر کند. همچنان که حداکثرهای بارش در برخی مناطق افزایش پیدا می‌کند، برخی جوامع هم با تهدیدات بیشتری از جنس خشکسالی و سیل مواجه می‌شوند.

میزان موجودی آب و سطح تقاضا به شکلی غیرقابل اجتناب در حال تغییر است، اما آنچه قرار است به واسطه این تغییر در آینده رهنمون شود، هنوز به طور قطع مشخص نیست. انتظار می‌رود نخستین آنالیز موسسه منابع جهانی بتواند تا حدودی عمق این مساله را روشن کند.

ترسیم نمودار بحران از طریق سیستم ارزشگذاری

موسسه منابع جهانی با استفاده از مدل‌های اقلیمی و سناریوهای اجتماعی اقتصادی موفق شده که وضعیت آینده بحران آب را در 167 کشور و طی سه دهه‌ آینده میلادی از طریق سیستم ارزشگذاری و رتبه‌بندی به تصویر بکشد. سیستم مذکور برای ارزشگذاری یا امتیازدهی از یک معیار که در آن میزان رقابت و تهی‌سازی منابع آب سطحی تعیین می‌شود، استفاده کرده است.

یافته‌های این موسسه حاکی است که احتمالا 33 کشور در سال 2040 (1419 هـ.ش) با بحران شدید کمبود آب مواجه خواهند بود. علاوه بر این، یافته‌ها نشان می‌دهد‌کشورهای شیلی، استونی، نامیبیا و بوتسوانا تا آن زمان بحران‌های شاخصی را در این زمینه تجربه خواهند کرد. این به معنای آن است که کسب و کار، تجارت، کشاورزی و همچنین کل افراد جامعه در این کشورها آسیب‌پذیرتر خواهند شد.

آینده چالش‌برانگیز برای یک منطقه تبخیری

شواهد و قراین نشان می‌دهد 14 کشور از 33 کشوری که به احتمال زیاد در سال 2040 (1419 ه.ش) با تنش کم‌آبی مواجه خواهند شد، در منطقه خاورمیانه واقع شده‌اند. از این تعداد 9 کشور بحرین، کویت، فلسطین اشغالی، قطر، امارات عربی متحده ‌، رژیم اشغالگر قدس، عربستان سعودی، عمان و لبنان با امتیاز حداکثر 00/5 پیش‌بینی می‌شود در رده کشورهای بشدت تحت فشار تنش کم‌آبی قرار خواهند گرفت.

پیشتر هم مناقشات متعددی مبنی بر حداقل امنیت منابع آبی در این منطقه وجود داشت که در نهایت به برداشت سنگین از منابع آب زیرزمینی و در عین حال شیرین کردن آب دریا در حجم گسترده منجر شده است. این مساله در آینده نامعلوم نیز به شکل قابل ملاحظه‌ای ادامه خواهد داشت و بالطبع چالش‌های متعدد مربوط به خود را رقم خواهد زد. متاسفانه کمبود آب در مقایسه با خشونت‌های منطقه‌ای و بحران‌های سیاسی که اغلب توجهات جهانی را به خود جلب می‌کند، مساله نامربوطی جلوه می‌کند، اما باوجود ‌همه اینها، ظاهرا خشکسالی و کمبود آب تاثیرات منفی و مضاعف خود را در کشورهایی مثل سوریه بخوبی آشکار کرده است.

این کشور از سال 2011 (1390 هـ.ش) تاکنون با مشکلات عدیده از جمله جنگ فرسایشی داخلی دست و پنجه نرم کرده و پیش از این نیز کم‌آبی در سوریه مشکل‌ساز بوده است. کاهش تدریجی منابع آبی قریب به 5/1 میلیون نفر سوری، کشاورزان و دامداران را مجبور به ترک خانه و مهاجرت به سمت شهرها کرده است. امروزه همه اینها به همراه ناامنی و جنگ داخلی دست به دست هم داده و بحران شاخص کم‌آبی و آوارگی را در این کشور رقم ‌زده است.

متدولوژی یا روش کار

موسسه منابع جهانی در تلاش است تا به دور از نظرات منفی و مثبت‌گرایانه نیاز به اطلاعات مورد نیاز برای مدیریت منابع آب در کشورها را تا حدودی برطرف کند. از این رو روش‌های گوناگونی تاکنون از طرف این نهاد مطرح و مورد پذیرش متخصصان بین‌المللی قرار گرفته است.

توابع تجمیعی یکی از روش‌های کاربردی علم ریاضی است که در مطالعه اخیر موسسه منابع جهانی نیز به آنها استناد شده است. تابع تجمیعی، تابعی است که ورودی آن مقادیری چند سطری هستند.‌ این مقادیر چند سطری را اغلب بر مبنای یک معیار خاص در یک گروه جای می‌دهند و سپس بر اساس عملیات ریاضی از آنها یک خروجی واحد استنباط می‌شود.

ورودی گزارش اخیر سه گروه داده است: شاخص‌ها، ارزش‌های عددی و مناطق خاص به عنوان نقاط هدف. در محاسبات ریاضی یک متوسط وزنی فاصله‌ای برای ارزش‌های هر منطقه تعریف شده است.

تنش آبی همان شاخص و معیار مذکور است که در توابع تجمیعی تعیین آن از اولویت‌هاست. در حقیقت تنش آبی همان نسبت میان کل میزان آب از دست رفته (به صورت دائم یا موقت) و آب سطحی تجدیدپذیر در دسترس (سدها و زیرمجموعه‌های آنها) است. امتیازدهی در این سیستم از صفر تا 5 بوده و امتیازات بالاتر معرف رقابت بیشتر مصرف‌کنندگان به منظور برداشت از منابع آب سطحی در دسترس گزارش شده است.

چه عاملی زمینه‌ساز تغییر می‌شود؟

هر کشوری که به نوعی با تنش آبی مواجه است با طیف متنوعی از فاکتورها تحت‌تاثیر قرار می‌گیرد. برای مثال شیلی که سال 2010 (1389 ه.ش) از یک تنش آبی متوسط رنج می‌برد احتمالا سال 2040 (1419 ه.ش) به یک سطح تنش فوق‌العاده زیاد خواهد رسید.‌ این کشور به احتمال زیاد جزو آن دسته از کشورهایی است که در آینده منابع و ذخایر آبی خود را به‌شدت از دست خواهند داد و این مساله متاثر از مجموعه‌ای از عوامل ترکیبی است که از افزایش درجه‌حرارت در برخی مناطق حیاتی شروع و به تغییر الگوهای بارندگی ختم می‌شود. بوتسوانا و نامیبیا هم بدون‌تردید جزو مناطقی است که نسبت به تغییرات اقلیمی بشدت حساس هستند.

منابع و ذخایر آبی در این کشورها محدود بوده و ریسک تلفات ناشی از سیلاب و خشکسالی به‌شدت زیاد است. علاوه بر این پیش‌بینی‌ها حاکی است که درجه حرارت در نواحی جنوبی آفریقا در آینده از متوسط جهانی فراتر خواهد رفت. ضمنا این مساله با خشکیدگی و افزایش بارندگی‌های متغیر و پراکنده همراه خواهد بود. از طرف دیگر از جنبه میزان تقاضا نیز پروژه‌های مختلف موسسه منابع جهانی موید یک افزایش 40 تا 70 درصدی هستند که خود این مساله نگرانی‌های منطقه‌ای را بیشتر تقویت خواهد کرد.

واقعیت مسلم این است که افزایش خارق‌العاده تنش آبی، محیطی را ایجاد می‌کند که در آن شرکت‌ها، مزارع و همه افراد بشدت به منابع آبی محدود وابسته می‌شوند و همین مساله بالطبع آسیب‌پذیری آنها را در برابر کوچک‌ترین تغییرات افزایش خواهد داد. چنین شرایطی قطعا امنیت آبی و رشد اقتصادی را در سطح ملی تهدید خواهد کرد.‌ دولت‌های ملی و محلی باید برنامه‌های عملیاتی محکمی را در زمینه تغییرات اقلیمی به کار بندند و در عین حال از معاهده بین‌المللی پاریس که درصدد مهار تغییرات اقلیمی است، با توان هرچه بیشتر حمایت کنند.

دولت‌ها باید پاسخگوی نحوه مدیریت و به کار بستن تجارب حفاظتی باشند. این تعهد کمک خواهد کرد دست‌کم بتوانیم در سال‌های پیش رو از منابع حیاتی به شکلی پایدارتر استفاده کنیم.

33 کشوری که سال 2040 با‌تنش آبی بالایی مواجه خواهند بود

منابع: wri.org و agrimoney.com

فرناز حیدری

جام‌جم