مجموعه های‌مستند چشم به راه روزهای بهاری

روزگار سپری شده مستند در تلویزیون

مستند در تلویزیون سرگذشت غریبی دارد، زمانی در شبکه‌های اصلی گروهی برای ساخت مستند وجود داشت و مستندهای جذاب و باکیفیتی در این گروه‌ها ساخته می‌شد و امروز شبکه‌ای به نام مستند داریم، اما مستندسازی چنان که باید رونقی ندارد.

جواد توانا ،کارگردان مجموعه مستند حدیث سرو، شرایط امروز فیلم‌های مستند را نتیجه روندی می‌داند که بعد از دهه 60 و درخشش مستندسازی در تلویزیون آغاز شد و تا امروز ادامه پیدا کرده است. وی تشریح می‌کند: مستندهای با کیفیت و ارزشمند دهه 60 که بسیاری از آنها حکم اسناد ارزشمند تاریخی را دارند‌ در دوره‌ای به مخاطبان تلویزیون ارائه شد که مردم چندان با فیلم مستند ارتباط برقرار نمی‌کردند و این دسته آثار مخاطبی نداشت.

وی معتقد است کم‌توجهی مخاطبان و البته مدیریت دوره‌ای، بدون آینده‌نگری و مبتنی بر شرایط روز سبب شد آرام آرام مستند در فهرست برنامه‌های تلویزیونی جایگاه خود را از دست بدهد. بعد از آن به دوره‌ای رسیده‌ایم که ذائقه مخاطبان به واسطه دسترسی به شبکه‌ها و تولیدات خارجی به تماشای مستند متمایل شده‌اما تولید مستند عمدتا با نیت پر کردن زمان‌های خالی و کم‌مخاطب تولید می‌شود و شبکه مستند هم به دلایل مختلف کمتر آثار جذاب و باکیفیت تولید کرده است.

اُرد عطارپور، تهیه‌کننده و کارگردان مستند شرایط فعلی مستندسازی در تلویزیون را با کیفیت و جذایت مستندها مرتبط می‌داند و توضیح می‌دهد: متاسفانه مستند در تلویزیون ما زیر سایه‌ مجموعه‌های داستانی قرار دارد. همچنین امکانات کافی به آن تخصیص نمی‌یابد‌ ساعت پخش مناسبی ندارد و بودجه مناسب به آن اختصاص داده نمی‌شود. وقتی نگاه جدی و سیاست‌گذاری روشنی درباره مستند وجود ندارد، نمی‌توان توقع داشت مستند‌های جذاب و دیدنی در تلویزیون تولید شود.

این تهیه‌کننده مستند به بودجه شبکه مستند اشاره می‌کند که برابر با بودجه یک سریال تلویزیونی است و تشریح می‌کند: زمانی که تلویزیون مستندهای جذاب داشت رقم بودجه نسبت به ارزش پول همان زمان قابل اعتنا بود. طبیعی است وقتی مستندسازان نتوانند پروژه‌هایشان را در تلویزیون بسازند، آرام آرام ارتباط خود را با تلویزیون قطع می‌کنند و عوامل انسانی متبحر و چیره‌ دست یا به سمت سینمای داستانی یا دیگر انواع برنامه‌های تلویزیونی از جمله برنامه‌های ترکیبی کشیده می‌شوند که درآمد بیشتری دارند.

ایده‌ و روایت برگ برنده مستند

فارغ از این که مستند در این سال‌ها چه سرنوشتی از سرگذرانده، امروز و همچنان تلویزیون جدی‌ترین متولی تولید و نمایش مستند در ایران محسوب می‌شود. سابقه‌ای که از مستندسازی در کشور سراغ داریم، وجود مستندسازان توانا و هنرمند را تائید می‌کند و این هنرمندان برای نمایش و عرضه آثارشان گزینه‌ای بهتر از تلویزیون در اختیار ندارند. در نتیجه سیاست‌های رسانه ملی در قبال مستند می‌تواند در رشد و رونق مستندسازی و اقبال مخاطب از این آثار بسیار تعیین کننده باشد.

امروز مستندسازان نگران چشم‌انداز مستندسازی در تلویزیون هستند؛ برای کسی مانند جواد توانا و احتمالا بسیاری مستندسازان دیگر این مهم است که بتوانند بدون دغدغه مالی و در زمان مناسب درباره سوژه‌های مورد نظرشان تحقیق کنند و به روایتی مناسب و جذاب برسند.

توانا درباره ساخت مستند‌های جذاب می‌گوید: یک سوژه جذاب به ساخت مستند جذاب منتهی نمی‌شود. کشور ما پر از سوژه‌های جذاب برای ساخت انواع مستند است، اما مهم این است که کارگردان فیلمساز از کدام زاویه به سوژه نگاه می‌کند و آن را چطور روایت می‌کند. این روایت ضمن این که به ذوق و دانش مستندساز ارتباط دارد، نیازمند زمان و فرصت کافی است و این که سازمان صدا و سیما به مستند چقدر بها می‌دهد و برای آن سیاستگذاری کرده یا نه!

از نگاه توانا مستند باید بتواند از نیروی کشمکش و درام که سال‌هاست در ادبیات داستانی و نمایشی مطرح است، بهره بگیرد و از ترکیب واقعیت و درام محصولی فراتر از یک گزارش بصری ارائه کند و مخاطب را پای تلویزیون بنشاند.

جای خالی راویان ماجراجو

مستندهای جذاب بخصوص آثاری که در ارتباط با محیط زیست یا حیات وحش ساخته و مطرح می‌شوند، گاهی همه موفقیت خود را مدیون راویان بسیار متخصص و جستجوگرانی هستند که کنجکاوی‌های خود را به مخاطب ارائه می‌کنند. اُرد عطارپور ضمن تاکید بر ضرورت مستندسازی تخصصی، به شیوه‌های بیانی آثار مستند اشاره می‌کند و می‌گوید: ما نویسندگان، کارگردان‌ها و حتی محققان خوبی داریم، اما در زیرشاخه‌های ‌مستندسازی، افراد متخصص زیادی سراغ نداریم. به عنوان نمونه ما در شمال و جنوب کشورمان دریا داریم، اما متخصص حیات زیر آب نه‌چندان!

عطارپور در این زمینه به مستند ایرانگرد اشاره می‌کند که چطور یک راوی خوب توانسته از آن یک مستند جذاب و دیدنی خلق کند و توجه بخش زیادی از تماشاگران تلویزیون را به اثر مستند جلب کند. همچنین تماشاگران تلویزیون نمونه‌های متعددی از مستندهای مطرح جهان را دیده‌اند که از راویان ماجراجو و جستجوگر اعتبار گرفته‌اند.

تماشاگران رشد یافته

با فرض این که شرایط لازم برای ساخت آثار جذاب و باکیفیت فراهم شود‌ مخاطب امروز به چه آثاری تمایل دارد؟ از نگاه ارد عطارپور مخاطب بیش از هر چیز به تنوع نیاز دارد. وی درباره خواست مخاطبان می‌گوید: بخشی از نیاز مخاطبان امروز با مستندهای خریداری شده پاسخ داده می‌شود که عمدتا مستندهای زیست محیطی هستند و بین مردم به رازبقا معروف شده‌اند، اما باید تولید داشته باشیم و مولفه‌های فرهنگی و اقلیمی خودمان را مدنظر قرار دهیم؛ آلودگی هوا در تهران با آلودگی هوا در نیویورک یا مسکو فرق دارد؛ همین طور مسائل دیگر.

بر مبنای دیدگاه این مستندساز، مخاطب باید در مستندهای تلویزیونی تصویر خودش و جامعه‌اش را ببیند. وی می‌گوید: مستندهای تلویزیون آینه مشکلات مردم نیست و مستندهای اجتماعی که مسائل را طرح می‌کنند در واقع گزارش‌هایی هستند که لابه‌لای برنامه‌های ترکیبی به نمایش درمی‌آیند. کسی که دوست دارد با جامعه و اقلیم ایران آشنا شود و توانمندی‌ها و آسیب‌های کشورش را بشناسد، از این مستندها چیزی عایدش نمی‌شود.

جواد توانا مخاطبان امروز را باسوادتر از گذشته توصیف می‌کند و شرح می‌دهد: شرایط امروز با 20 یا 30 سال پیش بسیار فرق کرده است. سواد بصری مخاطب رشد کرده چراکه در معرض انواع و اقسام رسانه‌ها قراردارد. تلفن‌های همراه امکان فیلمبرداری با کیفیت مناسب را در اختیار هر کسی قرار می‌دهند و نرم‌افزارهای متعددی برای این منظور وجود دارد. همچنین انواع فیلم‌های کوتاه در فضای مجازی به اشتراک گذاشته می‌شود و طبیعی است سلیقه مخاطب تغییر کرده و دانش و سلیقه‌اش بالاتر رفته باشد.

این کارگردان هم بر تنوع مستندهای تلویزیون تاکید می‌کند و از سفارش‌دهندگان می‌خواهد کمی به مستندسازان اعتماد کنند و اجازه‌ بدهند مسائل جامعه را طرح کنند. توانا در این باره توضیح می‌دهد: تلویزیون مستندهایی با سوژه‌ها و محتوای مشخص و ثابت تولید می‌کند. در حالی که نیاز به تنوع و تکثر داریم تا به بیننده هم احترام گذاشته شود و هم فضا بازتر شود. البته قرار نیست فیلمساز براساس سلیقه مخاطب بسازد؛ بلکه باید ضمن توجه به مولفه‌های جذابیت، مخاطب را به مسیر مورد نظر هدایت کند.

برنامه‌ریزی برای عرضه

مخاطب در مواجهه با انبوه برنامه‌ها چاره‌ای جز انتخاب ندارد و برنامه‌هایی بیشتر در معرض انتخاب او قرار می‌گیرند که نحوه عرضه و تبلیغات بهتری داشته باشند. اُرد عطارپور و جواد توانا از ساعت پخش مستندهای تلویزیونی گلایه دارند. عطارپور می‌گوید: نمایش یک مجموعه در ساعت 15 و 30 دقیقه نشان می‌دهد مستند‌های تلویزیونی جایگاهی در تلویزیون ندارند. زمانی که تماشاگران سریال دنبال برنامه‌های مورد علاقه خودشان هستند نمی‌توان به آنها مستند ارائه کرد. این حق آنهاست و تلویزیون بدرستی این حق را به رسمیت شناخته است، اما این اتفاق درباره مستند و علاقه مندان به مستند رخ نمی‌دهد.

توانا در این باره به نکاتی درباره انتخاب زمان پخش مستندها اشاره می‌کند: مهم‌ترین چیز برای هر اثر آن است که به معرض تماشا گذاشته شود، اما این نکته هم مهم است که چه زمانی و چگونه این نمایش اتفاق بیفتد. درباره مستندهای تلویزیونی حتی فصل‌ها می‌توانند تعیین کننده باشند. در شش ماه اول سال که روزها بلند است، مردم کمتر پای مستندهای شبانه می‌نشینند، اما در شش ماهه دوم که روزها کوتاه است و هوا سرد، مردم بیشتر در خانه هستند و فرصت بهتری برای نمایش مستند وجود دارد. همچنین باید گروه مخاطبان هر مستند مشخص شود و از آن مهم‌تر این که مستندها تیزر تبلیغاتی داشته باشند تا مخاطب از قبل بداند چه روزی چه ساعتی چه چیزی می‌تواند تماشا کند.

به نظر می‌رسد این نگاه تبلیغی در شبکه مستند به وجود آمده و براساس توضیحات مدیر شبکه مستند در آینده‌ای نه‌چندان دور پخش تیزرهای مستندهای جذاب و دیدنی آغاز خواهد شد. امیر تاجیک درباره شیوه‌های تبلیغ و عرضه آثار شبکه مستند می‌گوید: ضمن این که اخبار و زمان پخش مستند را از طریق رسانه‌های مکتوب و مجازی به اطلاع مخاطبان می‌رسانیم‌ زمان‌های ثابتی را به نمایش مستندهای برتر یا تازه اختصاص داده‌ایم که از آن جمله می‌توانم به ساعت 11 پنجشنبه‌ها و ساعت 14 روزهای جمعه اشاره کنم. البته این نکته هم مهم است که شبکه از ظرفیت‌های خودش هم استفاده کند؛ شبکه مستند باید به جایی برسد که اطلاع‌رسانی اصلی را خودش انجام بدهد.

بودجه نامحدود نیست

مهم‌ترین مساله‌ای که تمام برنامه‌سازان و ازجمله مستندسازان بخصوص در سال‌های اخیر با آن دست و پنجه نرم کرده‌اند، مشکلات مالی بوده و خیلی‌ها به واسطه همین مساله یا عطای مستند را به لقای آن بخشیده‌اند یا چنان کم‌فروشی کرده‌اند که آثارشان از شیر، به یال و دم و اشکم بدل شده است.

امیر تاجیک، مدیر شبکه مستند که بارها به بودجه محدود این شبکه اشاره کرده، توضیح می‌دهد: مشکل بودجه در همه تلویزیون‌های دنیا وجود دارد و از همین رو سرمایه‌گذاری‌ها محدود، اما هوشمندانه شده است. این خاص صدا و سیمای جمهوری اسلامی نیست. با تغییر تکنولوژی و آسان شدن مستندسازی‌ طیف وسیعی از افراد وارد دنیای مستندسازی شده‌اند و در این رقابت برنده شدن حق کسانی است که ایده‌های بهتری دارند. همه شبکه‌های دنیا مراجعه‌کنندگان زیادی برای تولید دارند و در ایران هم مستندسازان زیادی به دنبال آن هستند که آثارشان را به رسانه ملی بفروشند. بنابراین باید هوشمندانه برخورد کنیم و بودجه‌ها را صرف آثاری کنیم که ماندگاری بیشتری دارند و آدم‌های بیشتری را به رسانه ملی جذب می‌کنند. مدیر شبکه مستند، آثار با کیفیت با موضوعاتی که دینداری را تقویت می‌کنند و مسائل و مشکلات مردم را طرح می‌کنند و مستندهایی درباره جاذبه‌های گردشگری ایران را در اولویت دانست.

تغییر در معیارهای تلویزیون

تاجیک: معیار سازمان صدا و سیما عوض شده است و تلاش می‌کنیم به جای آن‌که تعداد زیادی برنامه بسازیم، یک یا دو قسمت مستند جذاب و باکیفیت بسازیم که هم خبرساز باشد، هم ماندگار، هم مخاطب پسند باشد و هم درآمدزا. فعلا از برنامه‌های خریداری شده، جای خالی مستندهای ایرانی را پر می‌کنیم تا زمینه برای تولید آثار ارزشمند و جذاب فراهم شود. دیگر مهم نیست یک مدیر در دوران مدیریتش چند دقیقه تولید داشته باشد، کیفیت مهم است و این که یک مدیر چقدر توانسته آثار دیدنی و پرمخاطب تولید کند.

آذر مهاجر‌‌

گروه رادیو و تلویزیون