برنامه‌های زنده؛ ریسک بالاتر، جذابیت بیشتر

از منظری جامع‌تر، می‌توان این پرسش را مطرح کرد که اصولا چه برنامه‌هایی باید و لازم است به صورت مستقیم روی آنتن بروند تا کارایی و تاثیرگذاری بیشتری از خود بروز دهند و به تعبیر بهتر، کارکرد پخش زنده‌شان بر وجه تولیدی بودنشان بچربد.

اهمیت برنامه‌های زنده در جدول پخش

به باور یک مدرس تولید دانشگاه صداوسیما، زمانی که در مورد وجه رسانه‌ای و اطلاع‌رسانی تلویزیون صحبت می‌کنیم و آن را بر دیگر کارکردهایش از جمله سرگرمی‌سازی و آموزش رجحان می‌دهیم، طبیعی است که حس زنده بودن و در لحظه زندگی کردن برنامه‌ها اهمیت فوق‌العاده‌ای پیدا می‌کند.

دکتر محمود اربابی با اشاره به این‌که هر برنامه براساس این تعریف می‌تواند جایگاه خود را تعیین کند که پخش زنده داشته باشد یا خیر، اظهار می‌کند: امروزه وقتی صحبت از برنامه‌های زنده می‌شود دیگر منظور لزوما و صرفا بخش‌های خبری نیست بلکه مراد برنامه‌هایی است که به نوعی ساختار خبری بودن داشته باشند. برای مدیریت رسانه اهمیت دارد که برنامه‌هایش در لحظه باشند. مساله دیگر، میزان توقع مخاطبان است. هنگامی که مخاطب برنامه‌ای را می‌بیند می‌تواند احساس کند که با چه نوع ادبیات و در چه موقعیتی ساخته شده است. طبیعی است که اگر بیننده حس کند که برنامه‌ای فوریت، قدرت، تاثیر و موقعیت‌های چالش‌برانگیزانه را ندارد وجه و کارکرد زنده بودن را برایش قائل نخواهد بود. مخاطب انتظار دارد که سرعت و ارتباط زمانی نزدیک را در ساختار برنامه‌های زنده ببیند.

معاون آموزشی و پژوهشی دانشگاه صدا و سیما، برنامه‌ها و مسابقات ورزشی را از جمله دیگر آثاری می‌داند که باید شکل زنده و مستقیم داشته باشد و می‌افزاید: تولید هیجان و ارتباط گرم و تنگاتنگ با مخاطب در برخی از برنامه‌ها از جمله مسابقات و گزارش‌های ورزشی، پخش زنده آنها را ضروری می‌کند و تماشاگر این آثار توقع دارد که از زمان عقب نیفتد. در صورت احراز این شرایط است که برنامه زنده برای برنامه‌ساز، مدیر رسانه و مخاطب معنا پیدا می‌کند.

برنامه‌هایی که فقط اسم‌شان زنده است

با وجود همه تعریف‌ها از نشانه‌ها و شاخصه‌های حداقلی یک برنامه زنده، اما هستند و قابل رویت، برنامه‌هایی که از زنده بودن فقط عنوانش را با خود یدک می‌کشند و این حس را به مخاطبان خود منتقل نمی‌کنند.

دکتر اربابی درباره دلیل و چرایی این اتفاق توضیح می‌دهد: گاه یک برنامه زنده به دلایل مختلف و از جمله اعمال نشدن حساسیت‌های لازم، شکل و حالت تولیدی بودن به خود می‌گیرد. به سمت تولید رفتن هم عموما باعث از دست دادن خاصیت زمان می‌شود و مخاطب نیز متوجه این نقصان خواهد شد. بیننده با دیدن برنامه احساس می‌کند که با وجود زنده بودنش، چیزی برای گفتن ندارد که زمان در آن تاثیر داشته باشد. در عین حال در یک برنامه زنده به‌‌رغم کنترل و نظارت، موقعیت‌هایی رخ می‌دهد که غیرقابل پیش‌بینی است و عموما عاملی می‌شود برای جذب هر چه بیشتر مخاطب. حال اگر چنین رویه‌ای در یک برنامه زنده اتفاق نیفتد ممکن است مخاطب احساس کند که برنامه می‌توانست شکل تولیدی هم داشته باشد و اشکالی هم ایجاد نمی‌شد.

وی در واکنش به رویکرد جدید صداوسیما در پیگیری ساخت برنامه‌های تولیدی و کاهش تولید برنامه‌های زنده گفت: این تصمیم به یک شمشیر دولبه می‌ماند که اگر بدرستی اجرا نشود ممکن است عوارض نامطلوبی داشته باشد. از سوی دیگر، افزایش کنترل‌ها و به اصطلاح دروازه‌بانی است که شاید مدیران رسانه ملی را به این سمت و سو سوق داده است. تفاوت‌ها و تمایزهای یک برنامه زنده باید برای مخاطبان ملموس و محسوس باشد. در عین حال، اگر بیننده فضای چالش‌برانگیز در یک برنامه تولیدی را هم درک و لمس کند آن‌گاه بر زنده نبودن آن ایرادی نخواهد گرفت. برنامه زنده‌ای که کارکرد لازم را ندارد باید به سمت تولیدی بودن برود

لزوم زنده بودن برخی از برنامه‌ها

برنامه «روزآمد» یک مجله اقتصادی صبحگاهی است که همه‌روزه از ساعت هفت صبح و به مدت 30 دقیقه به شکل زنده از شبکه پنج روی آنتن می‌رود. این برنامه در راستای تحول ماموریت این شبکه به سمت یک شبکه سراسری اقتصادی، به جدول پخش اضافه شده است.

تهیه‌کننده روزآمد یکی از دلایل اصلی رویکرد شبکه‌ها به پخش برنامه‌های تولیدی را مباحث اقتصادی ذکر می‌کند و می‌گوید: امروزه مسائل اقتصادی و بودجه باعث شده حتی برنامه‌هایی که با مخاطبان ارتباط مستقیم دارند هم به سمت تولیدی شدن بروند. همه اینها البته بستگی به فرهنگ و اهداف رسانه‌ای هر کشور دارد. در هر صورت، ما در کشورمان نیاز داریم که بعضی از برنامه‌ها شکل زنده و مستقیم داشته باشند، چرا که لازم است در لحظه با مخاطب درگیر شده و از او بازخورد بگیرند. به تعبیر بهتر، یک برنامه زنده باید به مخاطبانش داده بدهد و از آنها اطلاعات بگیرد. حالا این‌که یک برنامه زنده تا چه حد بتواند در این امر موفق باشد به توانایی و خلاقیت برنامه‌ساز بستگی دارد.

امیرحسین خرمشاهی تأکید می‌کند: از سوی دیگر، برخی از برنامه‌های صبحگاهی و عصرگاهی مجبور هستند پخش زنده داشته باشند. یک برنامه صبحگاهی هر چه زنده‌تر باشد و مربوط به امور جاری زندگی، برای مخاطب باورپذیرتر خواهد بود. با این حال، در این مورد چندان نمی‌توان کلی صحبت کرد و عوامل دیگر از جمله ساعت پخش و نوع ارائه برنامه هم دخیل هستند.

کاهش ضریب خطا در برنامه‌های تولیدی

وی با زدن نقبی به گذشته‌ها اظهار می‌کند: پخش برنامه‌های زنده در تلویزیون خودمان عمدتا از اوایل دهه 70 آغاز شد و اوایل دهه 80 اوج دوره این برنامه‌ها بود. با این حال آزمون و خطاهایی شد و نیازسنجی‌هایی از مخاطبان صورت گرفت و رسانه ملی به این نتیجه رسید که یک برنامه تولیدی خوب هم می‌تواند کارکردهای برنامه زنده را داشته باشد و انگیزش لازم را در مخاطب ایجاد کند.

گزارش‌های زنده‌ای که زنده نیستند

پخش مستقیم و زنده بخش‌های خبری از اصول اولیه و مبرهن این نوع برنامه‌هاست. اصولا خبری که در لحظه منتقل نشود از اعتبار می‌افتد و کارکرد اصلی خود را از دست می‌دهد. با این تفصیل کسی در پخش مستقیم بخش‌های مختلف خبری تلویزیون تردید و شبهه‌ای به ذهن و فکر خود راه نمی‌دهد، اما گزارش‌های خبری حکایت دیگری دارند. گزارش‌‌هایی که اتفاقا در میانه بخش‌های خبری جاسازی شده و به نوبت و تناسب پخش می‌شوند. بسیاری از این گزارش‌ها کارکرد زنده بودن را از دست داده و گاه به چشم مخاطب به شکل از پیش ضبط شده به نظر می‌رسند.

به گفته سردبیر بخش خبری شبکه جهانی جام‌جم، در برخی مواقع و برای بهتر شدن کیفیت کار روی آنتن و البته به دلیل فقدان امکانات ارتباطی قوی، گزارش خبری قبل از پخش بخش خبری ضبط شده و در میانه خبر نمایش داده می‌شود.

گودرز ملکی در پاسخ به این پرسش که چرا بعضی از گزارش‌های خبری حس زنده بودن را به بیننده منتقل نمی‌کنند، توضیح می‌دهد: این برمی‌گردد به دروازه‌بانی خبر، گاهی عوامل از آنچه قرار است در گزارش خبری پخش شود اطمینان ندارند و ترجیح می‌دهند گزارش را از قبل ضبط کنند. این به سیاست رسانه‌ای هر کشور بستگی دارد و فقط مختص ایران هم نیست. با این حال، کمبود امکانات قوی ارتباطی باعث می‌شود که یک ارتباط زنده واقعی به نظر نرسد. ما حتی گاه برای یک ارتباط تلفنی ساده هم با مشکل مواجهیم. وی سهم عمده دلایل برقرار نشدن یک ارتباط مناسب و پخش گزارش خبری زنده ملموس را به فقر تجهیزات و سخت‌افزار مرتبط می‌داند و می‌گوید: امکانات لازم را برای ارتباط زنده در اختیار نداریم. حتی گاهی یک ارتباط تلفنی هم ساعت‌ها هماهنگی قبلی می‌خواهد. در بازتاب مذاکرات هسته‌ای هم مشکلاتی در این زمینه وجود داشت، اما شبکه‌هایی هم بودند که بدون کوچک‌ترین کمبود و دردسری این رویداد را پوشش می‌دادند. برای پیشگیری از بروز مشکلات در هنگام پخش زنده اخبار ترجیح می‌دهیم از گزارش‌هایی استفاده کنیم که قبلا ضبط شده باشد. عدم اطمینان مسئولان هم گاه باعث می‌شود که دروازه‌بانی خبر صورت گیرد و یگ گزارش ابتدا ضبط و سپس پخش شود.

معضلات توامان فنی و محتوایی

مدیرکل اخبار داخلی خبرگزاری صدا و سیما مشکلات پخش‌های زنده خبری را به دو دسته داخل و خارج سازمانی تقسیم کرده و تاکید می‌کند: بزرگ‌ترین مشکل داخلی، بحث‌های فنی است. باید مجموعه‌ای از عوامل دست به دست هم بدهند تا یک برنامه زنده بدون دغدغه و دردسر به روی آنتن برود که عموما این اتفاق نمی‌افتد. تجهیزات فنی سازمان صدا و سیما سال‌هاست که به‌خاطر مشکلات مالی بهینه نشده است. حسین سفاری ادامه می‌دهد: از بحث‌های فنی که بگذریم معضلات محتوایی هم وجود دارد. برخی از مجریان و کارشناسان چندان با رویه و ساختار برنامه‌های زنده آشنایی ندارند و بر آن مسلط نیستند. در گزاش‌های زنده خبری بخش عمده‌ای از زمان بر سر تعارفات و حال و احوال میان مجری و گزارشگر می‌گذشت که البته سعی شده این مشکل، مرتفع شود. مخاطب از یک گزارش زنده اطلاعات می‌خواهد و دوست دارد که مجری و گزارشگر زودتر به سراغ اصل مطلب بروند. برقراری ارتباط زنده علاوه بر میان مجری و گزارشگر گاهی با مسئولان هم صورت می‌گیرد که البته آن هم معضلات خاص خودش را دارد. معمولا مقامات مسئول چندان رغبتی ندارند که روی آنتن زنده از معضلات و مشکلات مردم سخن بگویند و به نوعی پاسخگو باشند.

وی با تاکید بر این نکته که مخاطب بیشتر از آن‌که به فکر زنده یا تولیدی بودن یک برنامه باشد به محتوا و کیفیت آن می‌اندیشد، تصریح می‌کند: در سال‌های اخیر جهت و حرکت کلی سازمان صدا و سیما در خصوص برنامه‌های زنده مثبت بوده است. اصولا زنده‌نمایی بخشی از گزارش‌های خبری هم بخصوص در سال‌های اخیر بندرت اتفاق افتاده است. مشکلات و اختلاف زمانی و کاستی‌های مالی و بودجه‌ای است که باعث به‌وجود آمدن چنین شرایطی می‌شود که البته در چند سال گذشته بسیار معدود و انگشت‌شمار بوده است.