روزه، کارگاه آموزشی رعایت حق‌الناس

از حضرت محمد صلی‌الله علیه و آله و سلم روایت است که فرموده‌اند:

ان للجنه بابا یدعی الریان لا یدخل منه الا الصائمون.

برای بهشت دری است ‏به نام (ریان) که از آن فقط روزه‌داران وارد می‌‏شوند.( معانی الاخبار، ص 409، ح90)

اگر در معنای ضمنی این حدیث تامل کنیم، به این نتیجه خواهیم رسید که روزه‌داری و به جا آوردن حق آن می‌تواند به تنهایی انسان را وارد بهشت کند، چراکه دری در بهشت تعبیه شده که فقط از آن روزه‌داران است، اما چگونه می‌تواند چنین باشد، حال آن‌که روزه تنها یکی از فرایض انسان در طول حیات اوست و نه همه دین او و نه همه ایمان او؟ به نظر می‌آید، این حدیث معنایی استعاری دارد. بی‌شک چنین نیست که تنها با نخوردن و نیاشامیدن بتوان بهشت را از آن خود کرد، بلکه روزه‌داری چنان است که اگر انسانی تمام شرایط و آداب و حقوق آن را به جای آورد، به چنان درجه‌ای از کمال و ایمان و دینداری خواهد رسید که ناخودآگاه همه ارکان دیگر دین او بسامان خواهد شد.

اما یکی از ارکان مهم دینداری انسان مسلمان، رعایت حق‌الناس است. می‌دانیم که در آیین ما خداوند از دو گونه حق بر انسان سخن می‌گوید: حق‌الله و حق‌الناس. طبیعی است که با روزه‌داری کامل و بی‌عیب و نقص، انسان به‌طور طبیعی به رعایت حق‌الله خواهد رسید، چراکه بدیهی است انسان روزه‌دار باید نمازش را درست و صحیح برپا دارد؛ یا خدا را عبادت یا سایر تکالیف فردی دینی‌اش را بسامان کند تا روزه‌اش مقبول واقع شود، اما حق‌الناس چطور؟ روزه چگونه انسان را به رعایت حق‌الناس وا‌می‌دارد؛ حق‌الناسی که حضرت امیر در باب اهمیت آن چنین می‌فرمایند:

«خداوند حقوق بندگانش را مقدم بر حقوق خود قرار داده و کسی که حقوق بندگانش را رعایت کند، حقوق الهی را نیز رعایت خواهد کرد.» (محمدی ری‌شهری، میزان‌الحکمه، ج2، ص480 )

با دقت در شرایط و آداب اولیه روزه‌داری، بخشی از پاسخ این سوال برای ما آشکار خواهد شد. مسلما کسی که روزه می‌گیرد، باید نماز او صحیح و جامع و کامل باشد و یکی از شرایط صحت نماز آن است که جامه و محل اقامه نماز از مال حلال بوده و غصبی نباشد.

بی‌تردید کسی که روزه می‌گیرد، باید خوراکی که برای افطار و سحر خویش مهیا می‌ کند، از مال حلال و با رعایت کامل حق‌الناس تدارک دیده باشد.

اینها ابعاد فقهی و حقوقی حق‌الناس در روزه‌داری است، اما روزه‌داری که یک فریضه جامع و کامل است و خود به تنهایی برای رساندن انسان به بهشت الهی کفایت می‌کند، بعد دیگری نیز در باب حق‌الناس دارد و آن بعد روان‌شناختی و سازندگی است و بیایید به این جنبه از روزه‌داری نگاه عمیق‌تری بیندازیم.

انسان روزه‌دار در برابر غذا و طعامی که از مال حلال تدارک دیده قرار می‌گیرد، اما به فرمان الهی و برای رضای خدا و رعایت حق روزه از خوردن این طعام حلال خودداری می‌کند. این آب و خوراک حق اوست و با زحمت خود او به دست آمده و ظاهرا نباید مانعی اخلاقی در استفاده از آن پیش‌روی انسان باشد، اما عشق خداوند و اشتیاق به تامین خواسته او در جان انسان هنگام روزه‌داری چنان بالا می‌گیرد که او از این روزی طیب و حلال می‌گذرد و به آن دست درازی نمی‌کند و صبر می‌‌کند تا زمانی که خداوند اجازه استفاده از آن را بدهد.

چنین انسانی با گذراندن این دوره تمرینی سخت و سازنده، چگونه می‌تواند به حق دیگران دست درازی و از آن برای خود استفاده کند؟ آن‌که فقط به عشق خدا از مال حلال خویش چشم پوشیده، بی‌شک در برابر مال حرام و حق‌الناس نیز نه تنها به خاطر رعایت اخلاق و شرع یا ترس از قانون بلکه باز هم صرفا به عشق پروردگار ‌و شرم از حضور در بارگاه او، خودداری پیشه می‌کند و به اندوختن مال حرام اقدام نخواهد کرد. این همان بعد روانشناختی و سازنده روزه در باب حق‌الناس است که به آن اشاره کردیم.

در پایان این حدیث شریف را یادآور می‌شویم که پیامبراکرم (ص) فرمود:

«لو صلیتم حتی تکونوا کالاوتار و صمتم حتی تکونوا کالحنایا لم یقبل الله منکم الا بورع؛

اگر آنقدر نماز بخوانید تا همچون زه کمان شوید و آنقدر روزه بگیرید تا همچون کمان خم شوید، خدا از شما قبول نمی‌کند، مگر این‌که انسان با ورع [و تقوا] باشید.» (بحار‌الانوار، ج،84 ص 258)

سمیه موسوی - جام‌جم