استراتژی و تاکتیک حزب توده بعد از پیروزی انقلاب

در دهم مهر ماه 1320 در منزل " سلیمان محسن اسکندری " بیش از هفتاد تن از انقلابیون حرفه‌ای ، کمونیستها ، سندیکالیستها و عناصر ملی و آزادی‌خواه شرکت یافتند تا آغازگر تلاشی نو در تاریخ حزب توده باشند .

به هر صورت " حزب توده ایران " در دهم مهر ماه 1320 تأسیس و " سلیمان محسن اسکندری " به عنوان رهبر حزب انتخاب می‌گردد.

پس از مرگ " سلیمان محسن اسکندری " تا برگزاری اولین کنگره حزب " ایرج اسکندری " بطور موقت جانشین سلیمان محسن اسکندری می‌شود و ظاهرا حق امضاء داشت . تا اینکه در مرداد ماه 1320 پس از برگزاری اولین کنگره حزب " نورالدین الموتی " به مقام رهبری نائل می‌گردد ولی احدی او را به عنوان رهبر حزب قبول نداشت .

پس از خلع " رضا رادمنش " از مقام دبیر کلی ، " ایرج اسکندری " به مقام دبیر اولی حزب نائل و تا " پلنوم شانزدهم حزب " در این سمت باقی می‌ماند . پس از برگزاری " شانزدهمین پلنوم " کمیته مرکزی حزب توده ، سرانجام سکان کشتی به گل نشسته حزب ، در اسفند ماه 1357 در دستان لرزان " نورالدین کیانوری " برای مدتی در امواج پرتلاطم انقلاب اسلامی به حرکت در می‌آید . اما تمام مسیرش همانند پیشینیان کژراهه بود و پایانش سردرگمی و در هم شکستن.( اع‍ت‍راف‍ات‌ س‍ران‌ ح‍زب‌ ت‍وده‌ ای‍ران‌/ گ‍ردآورن‍ده‌ ع‍ب‍اس‌ خ‍ن‍دان‌ ، م‍رک‍ز ن‍ش‍ر ان‍ق‍لاب‌، ۱۳۶۲)

حزب توده در زمان پیروزی انقلاب اسلامی

پیروزی انقلاب اسلامی ایران نه تنها برای کارشناسان غربی غیرقابل پیشبینی بود، حزب توده و گروه‌های مارکسیستی فعال در ایران را نیز غافلگیر کرد. رهبری انقلاب در دست روحانیت بود و این با تئوری‌های مارکسیستی غیرقابل توجیه بود. این انقلاب به پشتیبانی همه‌ی مردم شامل بازاری و کارگر و کشاورز و دانشگاهی و... متکی بود و مورد نقضی بر نظریه‌ی طبقاتی مارکسیستی محسوب می‌شد. هدف انقلاب اسلامی هم برپایی یک حکومت اسلامی بود که از اهداف و ایده‌آلهای حزب توده بسیار دور بود و در تناقض با شعارهای این حزب قرار داشت. شوروی در مقابل انقلاب اسلامی ایران سردرگم شده بود و طبیعی بود که حزب توده هم توان تحلیل شرایط توفنده و انقلابی ایران را از دست بدهد. مواضع این حزب در زمان پیروزی انقلاب اسلامی کاملا انفعالی بود و سعی می‌کرد تا حد امکان از شرایط انقلابی عقب نماند و با صدور اعلامیه خود را همراه با انقلاب نشان دهد.

در این شرایط که جامعه سرشار از تفکرات مذهبی و اسلامی بود، مطرح نمودن شعارهای سوسیالیستی بدون تردید نوعی خودکشی سیاسی به شمار می‌رفت. حزب توده سعی کرد به صورت موقت این تفکر کمونیستی خود را پنهان نماید و علنا از آن‌ها سخن به میان نیاورد به این امید که در دراز مدت شرایط تغییر نماید و انقلاب زمینه طرح چنین تفکراتی فراهم گردد. حزب توده حتی سایر گروههای مارکسیستی که ایدئولوژی خود را علنا اعلام می‌کردند را سرزنش می‌کند و این گروه‌ها را «ذهن‌گرا»، «ماجراجو» و «حداکثرطلب» می‌خواند و در مقابل، سیاستهای خود را «واقع‌گرا» می‌دانست.

نورالدین کیانوری می‌گوید:«برنامه حزب کاملا مشخص است که هدف ما رسیدن به سوسیالیسم و کمونیسم بوده و هست. برنامه حزب شعار استراتژیک و درازمدت آن است.»[2] این تاکتیک مورد حمایت و توصیه شوروی نیز بود. شوروی سعی داشت تا حد ممکن به ایران نزدیک شود و موافق نبود که با تحریک احساسات مردم ایران این فرصت از دست برود.

فعالیت حزب توده پس از انقلاب اسلامی

حزب توده پس از انقلاب اسلامی، در وهله‌ی اول کوشید تا شاید یک جناح متمایل به شرق را در حاکمیت اسلامی بیابد و آنرا به پایگاه خود برای نفوذ در انقلاب اسلامی تبدیل کند.[3] اما به دلیل نفرت مردم مسلمان از کمونیسم و شوروی ، حزب توده نتوانست در میان مردم و مسئولان جناحی متمایل به خود را بیابد.

3- اشاعه‌ی نارضایتی میان مردم[4]

ناخدا محمد حقیقت: معاون فرمانده نیروی دریایی(دستگیر نشد)

این سازمان مخفی به صورت بالقوه آمادگی داشتند تا در صورت لزوم، با کودتا قدرت را به دست بگیرند. همچنین این افراد در انتقال اطلاعات نظامی به شوروی نقش مهمی داشتند و در شرایطی که جنگ تحمیلی جریان داشت از ارسال اطلاعات نظامی به شوروی خودداری نمی‌کردند.

تا سال 1361 حزب توده خود را مدافع انقلاب و نظام معرفی می‌کرد ولی در این سال زمزمه‌های رشد «گرایش در راست» را مطرح کرد، ولی تا لحظه‌ی انحلال و برافتادن چهره‌ی منافقانه‌ی این حزب ، خود را مقید به قانون اساسی جمهوری اسلامی وانمود می‌کرد.

با انحلال این حزب در که دیگر دلیلی برای ادامه این سیاست ظاهرسازانه و خدعه‌آمیز نداشت و لذا ماهیت و مواضع ضد انقلابی خود را علنی کرد و رسما در مقابل انقلاب و نظام موضع گرفت. پس از دستگیری اعضای حزب توده و فروپاشی این حزب در داخل کشور ، بقایای حزب در خارج از کشور اعلام کردند که حزب شکست نخورده است بلکه با چرخش به راست ، دموکراسی انقلاب به یک شعبه از «ارتجاع وابسته به امپریالیسم» تبدیل شده است. بنابراین براندازی نظام جمهوری اسلامی به شعار علنی این حزب تبدیل شد.[6]

در سال 1364 بقایای حزب توده و گروهک اکثریت اعلام کردند:«سیاست داخلی و خارجی نظام در تضاد آشکار با پیشرفت اجتماعی ، اقتصادی و مصالح ملی قرار دارد و کشور را با سرعت به مرحله‌ی یک بحران عمومی نزدیک می‌کند... در حال حاضر مهم‌ترین، عاجل‌ترین و اساسی‌ترین وظیفه‌ای که در برابر زحمت‌کشان و همه میهن‌پرستان قرار دارد، مبازره برای سرنگون کردن این رژیم استبدادی قرون وسطایی است.»[7]

شاید این تصور وجود داشته باشد که موضع براندازانه حزب نتیجه‌ی برخورد جمهوری اسلامی با این حزب است و این موضوع باعث شد که حزب به سوی دشمنی علیه نظام سوق داده شود. چنین استدلالی در مورد سازمان منافقین نیز بیان می‌شود و به همان اندازه بی‌پایه و اساس است. زیرا اساسا مرام و ایدئولوژی این حزب با انقلاب اسلامی سازگار نبود و امکان سازش و مصالحه با این گروه و پنهان کردن تضاد ایدئولوژیک میان مشی اسلامی انقلاب و مشی ضد دینی و کمونیستی حزب توده وجود نداشت. حزب توده در سال 1364 اعلام کرد:«ما با یک رژیم تئوکراتیک[دینی] به هر دلیل و عنوان که باشد مخالفیم. ما به لزوم قوانین اجتماعی متغیر با تکامل عینی جامعه معتقدیم و به هیچ عنوان نمی‌توانیم حاکمیت قوانینی را بپذیریم که خارج از حیطه‌ی تأثیر زمان و مکان تدوین شود»[8]

حزب توده لیبرالها را در اردوگاه غرب و آمریکا می‌دانست و بنابراین طبیعی بود که با وابستگان به این تفکر دشمنی نماید. پس از شکل‌گیری دولت موقت از سوی نهضت آزادی ، حزب توده برخورد محتاطانه و توأم با نرمش و مجیزگویی در پیش می‌گیرد. اما پس از آشکار شدن تمایز میان اهداف و خواسته‌های امام خمینی و سران نهضت آزادی ، حزب توده به موقعیت را مناسب یافت و به شدت به لیبرالها حمله کرد. کمیته‌ی مرکزی حزب توده اقدامات دولت موقت را «ناپیگیر و غیر قاطع » خواند که «جنبه‌های محافظه‌کارانه و تسلیم‌آمیز آن هرروز شدت می‌یابد.»[9]

واضح است که این موضع‌گیری به دلیل دفاع از اسلام انقلابی و امام خمینی اتخاذ نشد. بلکه در جهت هموار ساختن راه قدرت‌گیری توسط این حزب و از میدان به در کردن رقیبان و جلب نظر و اعتماد مردم مسلمان صورت می‌گرفت.

پس از استعفای دولت موقت در انتخابات اولین دوره ریاست جمهوری اسلامی ایران ، از نامزد مورد حمایت «جامعه‌‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه قم» یعنی «حسن حبیبی» که رقیب بنی‌صدر بود حمایت کرد! پس از پیروزی بنی‌صدر ، حزب توده موضع مسالمت‌جویانه‌ای نسبت به او اتخاذ کرد و او را «دموکرات انقلابی» خواند[10] . اما زمانی که اختلاف میان بنی‌صدر و نیروهای حامی خط امام آشکار شد، انتقادهای حزب توده نیز صریح‌تر و تندتر می‌شود. در این زمان حزب توده بنی‌صدر را در کنار سایر لیبرالها در «جبهه سازش و تسلیم» قرار داد.

پس از عزل بنی‌صدر از فرماندهی کل قوا و ریاست جمهوری ، بنی‌صدر را به عنوان فردی در جناح «سرمایه‌داری بزرگ وابسته» معرفی نمود. پس از فرار بنی‌صدر حزب توده اعلام کرد که از ابتدا ماهیت بنی‌صدر را می‌شناخته و فرجام کار او را پیش‌بینی کرده بود.

«توطئه‌ی جبهه متحد ضد انقلاب به رهبری بنی‌صدر خائن و قراری برای روی کار آمدن دولت میانه‌روی مورد علاقه آمریکا یعنی مسخ انقلاب ، به برکت آگاهی و استواری مردم ایران و همه نیروهای انقلابی و درایت و قاطعیت رهبر انقلاب در هم شکست. مردم ایران و همه نیروهای انقلابی، با غلبه بر خرابکاری‌ها و کارشکنی‌ها و تحریکات لیبرالها ، مائوئیست‌های آمریکایی و رهبری خائن «سازمان مجاهدین خلق» توانستند این جبهه را در اساس از حاکمیت طرد کنند و موقعیت پیروان صدیق خط امام خمینی را در حاکمیت به طور جدی تحکیم نمایند.»[11]

حزب توده در مورد مجاهدین خلق نیز موضع متغیری داشت. در زمان تغییر ایدئولوژی سازمان مجاهدین خلق به مشی مارکسیستی در سال 1353 این حزب پیام گرمی به سازمان مجاهدین فرستاد. البته شیوه‌های تروریستی این سازمان مورد قبول حزب توده نبود. اما به هر حال گوشه‌چشمی به این سازمان داشت. در زمان عزل بنی‌صدر ، حزب توده با چرخشی سریع، بر علیه سازمان مجاهدین خلق بیانیه داد و آنها را براندازان ضدانقلاب نامید. اما درست بعد از برخورد محکم قوه‌ی قضائیه با منافقین، حزب توده از این روند به ملایمت انتقاد کرد و قاتلین مردم بیگناه را «جوانان پرشور، میهن‌دوست و انقلابی ولی گمراه» [12] خواند. به نظر می‌رسد حزب توده برای جذب عناصر باقیمانده منافقین این موضع فرصت‌طلبانه را اتخاذ کرد.

امام خمینی در پاریس در پاسخ به سوال خبرنگاری که از ایشان درباره‌ی فعالیت حزب توده در حکومت اسلامی سوال کرده بود، فرمودند:«[در حکومت اسلامی] مارکسیستها آزاد خواهند بود خواسته‌های خود را بیان کنند، اما آزادی توطئه علیه کشور را نخواهند داشت.»[13] بنابراین این فرصت برای حزب توده فراهم بود تا به دور از توطئه و دسیسه به فعالیت قانونی در ایران بپردازد ، اما از این فرصت استفاده نکرد و به سرعت در مسیر توطئه‌چینی برای سرنگونی نظام و جاسوسی برای شوروی قرار گرفت. حرکتهای غیرقانونی این گروه تا سال 1361 با صبر و بردباری تحمل شد و نظام اسلامی اقدام مؤثری انجام نداد. این در شرایطی بود هر بحران کوچک برای انقلاب اسلامی می‌توانست به خطری برای موجودیت نظام تبدیل شود. به هر حال حزب توده در مسیری حرکت کرد که برخورد با این گروه اجتناب ناپذیر شد.

سرانجام در صبح روز 17/11/1361 کیانوری ، دبیر اول حزب توده و 40 تن از اعضای برجسته‌ی حزب توده دستگیر شدند. در این مرحله با تخلیه‌ی اطلاعاتی این افراد و شناسایی سایر اعضای مؤثر حزب، مخفگاه‌ها و سازمان‌های مخفی این گروه کشف شد و زمینه برای مرحله‌ی بعد عملیات فراهم شد. دومین مرحله‌ی عملیات با نام عملیات امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) در شب میلاد امام علی(علیه‌السلام) در تاریخ 7/2/1362 آغاز شد و 170نفر از کادرهای حزبی و اعضای سازمان‌های مخفی و نظامی و عوامل جاسوسی و نفوذی در تهران و 500 نفر در شهرستانها دستگیر شدند. همچنین 80 خانه‌ی تیمی و سه محل نگهداری اسلحه کشف شد. [14]

مقامات اطلاعاتی با ضبط و پخش اعترافات و مصاحبه‌ی سران حزب کوشیدند تا ده هزار هوادار و عضو عادی این حزب را آگاه کرده و زمینه‌ی بازگشت آنها را به دامان انقلاب فراهم سازند . کیانوری در مصاحبه‌ی تلوزیونی خود ضمن ابراز پشیمانی و بیان خیانتهای حزب توده ، از سایر جوانان پرشوری که برای مبارزه با امپریالیسم به عضویت حزب توده در آمده‌اند درخواست کرد که ارتباط خود را با این حزب قطع کنند.

در برابر این اقدام ایران شوروی و بلوک شرق به این اقدام ایران به شدت اعتراض کردند و به این وسیله رابطه‌ی حزب توده با شوروی بیش‌از پیش آشکار شد. جالب اینکه رسانه‌های غرب به کمک رسانه‌های بلوک شرق آمده و یک‌صدا به دستگیری این افراد اعتراض کردند. این مسئله استقلال ایران و هم‌پیمانی دشمنان انقلاب اسلامی را در مبارزه با جمهوری اسلامی ایران نشان می‌دهد.

پس از فروپاشی حزب توده بخش عمده‌ی اعضای آن با معرفی خود به مراکز قضایی و انتظامی کشور، علیرغم اینکه برخی از آنها دارای مسئولیتهای بالایی بودند راه رشد سالمی را در جامعه پیش گرفتند و نظام جمهوری اسلامی ایران نیز در حد توان خود کوشید تا راه بازگشت و زیست آنان را فراهم سازد. بخش دیگری از اعضای حزب توده و سازمان فدائیان خلق (اکثریت) – که هم‌پیمان حزب توده بود- از کشور خارج شدند و در کشورهای غربی به عنوان «پناهنده‌ی سیاسی» اقامت گزیدند و تحت تکفل صلیب سرخ قرار گرفتند و یا به آن سوی مرزهای شوروی گریختند و عمدتا در باکو سکونت داده شدند [17]. این افراد تحت تأثیر تبلیغات بی‌اساس و جو وحشتی که توسط رسانه‌های غربی و بقایای رهبری حزب توده در آلمان شرقی به راه انداخته بودند از ایران خارج شدند. عناصر درجه دو و یا منفعل حزب توده که در خارج از کشور می‌زیستند رهبری حزب را به عهده گرفتند. البته میان این افراد هم بر سر رهبری حزب اختلاف بود و گاه‌گاهی علیه یکدیگر افشاگری می‌کردند.