کوچ کمانچه برای جهانی شدن

مسئولان کشورمان پرونده‌ای با عنوان «کمانچه: یک ساز فولکلوریک آرشه‌ای» را برای ثبت جهانی در سال ۲۰۱۶ به سازمان یونسکو ارائه کرده‌اند تا این ساز به‌عنوان میراث ناملموس ایران ثبت شود.

به گزارش جام‌جم، «کمانچه» سازی است با قدمت زیاد و نخستین نشانه‌های تاریخی درباره‌اش در کتاب موسیقی الکبیر اثر ابونصر فارابی در سده چهارم هجری آمده است. این ساز در دوران صفویه و قاجاریه جزو سازهای اصلی موسیقی ایران بوده‌ و امروز هم با وجود هنرمندان برجسته کمانچه نواز کشورمان از جمله کیهان کلهر نامش با هنرمندان ایرانی در سطح جهان شنیده شده است.

فرهاد نظری، مدیرکل ثبت آثار تاریخی با اعلام این خبر به مهر می‌گوید: پرونده ثبت جهانی کمانچه ایران در سال ۲۰۱۶ از سوی یونسکو اعلام وصول شده است. او در این باره توضیح می‌دهد: قرار نیست کمانچه به صورت پرونده چند ملیتی با کشورهای دیگر ثبت شود چون این یکی از پرونده‌های ملی ایران است و در بسیاری از نقاط ایران نواخته می‌شود. این ساز جزو فراگیرترین سازهاست که به سبب اهمیت آن در اولویت ثبت قرار گرفت.

ثبت جهانی کمانچه می‌تواند اتفاق ارزشمندی بوده و چشم طمع دیگر کشورها را بر ثبت آن ببندد. هوشنگ جاوید، پژوهشگر موسیقی نواحی در این باره به جام‌جم می‌گوید: خبر ثبت جهانی ساز کمانچه مسرت بخش است و طبعا مردم و بخصوص اهالی موسیقی از این اتفاق استقبال خواهند کرد.

او ادامه می‌دهد: این ساز در کشورمان دارای قدمتی طولانی بوده و از دیرباز تا کنون بخش مهمی از هویت فرهنگی مردم کشورمان محسوب می‌شده است. این ساز همیشه در مراسم‌های شادی مردم حضور پررنگی داشته و اقوام مختلف در لحظه‌های شادی شان از آن استفاده می‌کرده‌اند.

به گفته این پژوهشگر موسیقی، کمانچه علاوه بر همه کاربردهایی که در جشن‌های شادی داشته، هنگام کوچ ایلات هم نقش مهمی ایفا می‌کرده است.

او توضیح می‌دهد: هنگام کوچ یک نفر روی شتر می‌نشسته و کمانچه می‌زده تا اهالی ایل حوصله‌شان سر نرود و بتوانند به مسیرشان ادامه دهند. امروزه هم هر چند با تغییر زندگی این کارکردهای کمانچه کمرنگ شده است، اما در کشورمان به عنوان یک ساز شناخته شده محسوب می‌شود و نوازندگان مطرحی در سطح جهان دارد.

او می‌گوید: در ایران بیش از هفت نوع کمانچه داریم. کمانچه‌های ترکمنی، لری،کردی، موسیقی ردیف دستگاهی و.... حتی نوعی از کمانچه‌های قدیمی عربی را هم با نام رباب داریم. طبعا وقتی این ساز به ثبت برسد زیرمجموعه‌هایش را هم دربرمی‌گیرد و همه را به عنوان سازهایی که قرن‌هاست در ایران نواخته می‌شود، معرفی می‌کند.

البته جاوید با این‌که از ثبت جهانی این ساز استقبال و اظهار مسرت می‌کند، اما نکات مهمی را هم درباره این اتفاق بیان می‌کند. او می‌گوید: وقتی ساز را ثبت جهانی می‌کنیم یعنی قرار نیست که این اتفاق فقط در یک کارکرد موزه‌ای باقی بماند و ساز را در حصار موزه‌ها به نام کشورمان حفظ کند. این اتفاق باید بتواند حمایت‌هایی را هم از این ساز رقم زده و فضا را برای فرهنگ‌سازی‌های بیشتر برای این ساز و نوازندگان آن پیش ببرد.

او تاکید می‌کند: ثبت جهانی می‌تواند دست دیگر کشورها را از ثبت این ساز کوتاه کند، اما اکنون در شرایطی هستیم که موسیقی‌های بی‌ریشه و بی‌هویت در ایران تبلیغ و ترویج می‌شود و در همین شرایط موسیقی ایرانی هم متاسفانه کنسرت‌های قانونی و مجوزدارش مدام لغو می‌شود.

او در پایان سخنانش اظهار می‌کند: من به همراه دکتر بهروز وجدانی و آقای قیطاقی موسیقی بخشی‌های خراسان را ثبت جهانی کردیم، اما باید ببینیم بخشی‌ها الان کجا هستند، آیا موسیقی بخشی‌ها اصلا وجود دارد یا نه؟ اگر قرار است کمانچه هم ثبت جهانی و فراموش شود می‌توان گفت ما یک اتفاق خوب را رقم زده، اما نتوانسته‌ایم آن را به درستی مدیریت کنیم.

بهرام گور در انتظار ثبت جهانی

سال 69 در شهرستان درگز خراسان، کشاورزی پشت تراکتورش نشسته بود و زمینش را برای کشت آماده می‌کرد. ناگهان به سنگی برمی‌خورد. تراکتور حریف سنگ نمی‌شود. کشاورز کمک می‌آورد. با هزار دردسر سنگ را جابه‌جا می‌کنند ولی می‌بینند بخشی از یک ستون تاریخی را از دل خاک درآورده‌اند. شاید آن‌موقع مثل امروز نبود که صاحب زمین اگر به اثری تاریخی برمی‌‌خورد، به آن چشم طمع دارد یا از ترس افتادن در هزارتوی قوانین میراث فرهنگی لام تا کام از کشفش حرف نزند و با بولدوزر آن محوطه یا اثر تاریخی را برای همیشه نابود کند.‌ به هر حال، کشاورز مسئولان میراث را باخبر می‌کند و باستان‌شناسان دست به کار می‌شوند تا در چند فصل کاوش یکی از شاهکارهای هنر ساسانی را از زیر خاک بیرون کشند. پژمان مظاهری‌پور این داستان را در مستندی سینمایی با نام «دستگرد یزد‌شاپوران» به‌طور کامل روایت کرده است.

حالا خبر می‌رسد محوطه تاریخی بندیان درگز که دارای بزرگ‌ترین گچبری کشف‌ شده دوره ساسانی است و بخش مهمی از تاریخ دوره بهرام گور را به تصویر می‌کشد، به فهرست موقت میراث جهانی اضافه می‌شود. فرهاد نظری، مدیرکل دفتر ثبت آثار تاریخی سازمان میراث فرهنگی، در این باره به ایسنا می‌گوید: «در بازدیدی که چند روز پیش با مهدی رهبر، باستان‌شناس پیشکسوت از محوطه تاریخی‌«بندیان درگز» خراسان رضوی داشتیم، این محوطه به‌طور کامل بررسی و با توجه به شواهد موجود نام این محوطه نیز به فهرست پرونده‌های موقت ثبت جهانی یونسکو اضافه می‌شود.»

این محوطه تاریخی که در دو کیلومتری شمال غرب شهرستان درگز در کنار رودخانه درونگر واقع شده، به دلیل سازه‌ای آبی که در نزدیکی آن قرار دارد، به بندیان معروف است. در بررسی‌هایی که مهدی رهبر، باستان‌شناس پیشکسوت در 11 فصل کاوش در این محوطه انجام داده، بیشتر یافته‌های به دست آمده از این محوطه مربوط دوره حکومت بهرام پنجم یا بهرام گور است.

در کاوش‌های انجام شده در این محوطه آتشکده‌ای کشف شد که دیوار آن تصویرنگاره‌ای با مصالح گچبری دارد که داستان پیروزی «بهرام گور» بر هپتالی‌ها (قوم مهاجم شمال خراسان) را به تصویر کشیده است. به گفته مهدی رهبر، باستان‌شناس و سرپرست کاوش‌های بندیان درگز، گچبری‌های به‌جامانده از دوره ساسانی، عموما جنبه تزئینی یا تک‌چهره دارند، اما آثار منقش بر دیوار آتشکده بندیان، ورق‌هایی از تاریخ این دوره به شمار می‌رود.

آن‌طور که نظری می‌گوید این تصویرنگاره که به تصاویر انیمیشن شباهت دارد، از عوامل مؤثر در انتخاب این محوطه برای ثبت جهانی است: «این دیوارنگاره از شروع بیرون آمدن بهرام‌گور به قصد شکار تا شکست پادشاه هپتالی‌ها و تاجگذاری یک شخص دیگر به جای او را روایت می‌کند، بنابراین می‌توان آن را یک پویانمایی دانست چون چیزی شبیه انیمیشن است.» مجموعه آثار بندیان درگز، علاوه‌بر آتشکده، کارگاه صنعتی، سازه‌ای وسیع با کاربری احتمالا مذهبی و حکومتی و برج خاموشی به عنوان راهنمای مسافران را نیز شامل می‌شود.

بر پایه کنوانسیون میراث جهانی یونسکو، اعضای این کنوانسیون می‌توانند با داشتن یک سهمیه سالانه در میراث تاریخی و یک سهمیه سالانه در میراث طبیعی، آثار خود را به ثبت برسانند، که برای انجام این کار آن اثر باید نخست در فهرست موقت میراث جهانی ثبت شده باشد.

زینب مرتضایی‌فرد / گروه فرهنگ و هنر