یک نگرانی تاریخی

اگر چشمان منتظر دیوارهای موزه‌ها و بناهای تاریخی در انتظار بازدیدکننده‌ای در روزهای معمول هفته خشک می‌شود، اشک همان دیوارها که ساختمانشان طاقت هجوم سیل‌آسای مسافران نوروزی را ندارد، از زخم‌های به جا مانده از قدم‌های سهمگین بازدیدکنندگان درمی‌آید.

راستی، تعطیلاتی طولانی مانند تعطیلات نوروز برای میراث فرهنگی ما فرصت است یا تهدید؟ قصد ما از طرح چنین موضوعی، پرداختن به چرایی این رفتار مردم ایران در قبال میراث فرهنگی کشورشان نیست، بلکه طرح این مساله، پرسش دیگری را پیش روی می‌گذارد: آیا بناهای ارزشمند تاریخی ما نظیر تخت جمشید، میدان نقش جهان و بناهای ارزشمند آن نظیر عمارت عالی‌قاپو، کاخ گلستان، محوطه‌های تاریخی نظیر سیلک یا شهر سوخته، ظرفیت پذیرایی از خیل گردشگران نوروزی را دارد؟ آیا با توجه به استانداردهای بین‌المللی یا ملی می‌توان پاسخگوی این سیل مخاطب بود؟

آمارهایی که مسئولان میراث فرهنگی استان‌ها با افتخار و خوشحالی از میزان استقبال گردشگران نوروزی از مکان‌ها و بناهای تاریخی اعلام می‌کنند، اگرچه از یک نظر سبب خرسندی همه دوستداران میراث فرهنگی است، اما مرور این آمار و تعمق در آن، کمی نگران‌کننده است. به گفته مسئولان میراث فرهنگی بازدید گردشگران نوروز امسال از موزه‌ها و بناهای تاریخی در مقایسه با سال گذشته بین 10 تا 30 درصد بسته به بنا یا موزه افزایش یافته است.

عبدالرضا مهاجری‌نژاد، مدیرکل میراث فرهنگی استان لرستان از بازدید بیش از 110 هزار نفر از قلعه فلک‌الافلاک خبر می‌د‌هد. رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان درگز نیز می‌گوید فقط در روز دوازدهم فروردین امسال قریب به 3500 نفر از مسافران و گردشگران نوروزی از اماکن تاریخی، فرهنگی و تفریحی شهرستان درگز بازدید کردند. از بیست و پنجم اسفند 93 تا دوازدهم فروردین ماه 94 نیز یک میلیون و 997 هزار و 670 نفر از اماکن تاریخی ـ فرهنگی تحت پوشش اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری فارس مانند حافظیه و تخت جمشید دیدن کردند.

این آمار برخی از کارشناسان میراث فرهنگی را نگران می‌کند. مثلا استقبال این همه گردشگر از عمارت عالی‌قاپو که بیش از پنج سال است به بهانه مرمت و استحکام‌بخشی ستون‌‌هایش، شاهد حضور داربست‌هاست، جای نگرانی دارند؟

مدیریت ورود گردشگران به بناهای تاریخی

این مسائل را با محمدرضا کارگر، مدیرکل اداره موزه‌ها و اموال منقول تاریخی سازمان میراث فرهنگی که تجربه مدیریت موزه ملی ایران را نیز در کارنامه خود دارد در میان گذاشتیم. او تعطیلات نوروزی را برای میراث فرهنگی، یک فرصت می‌داند به شرط این‌که مردم ما به دنبال غنی کردن اوقات فراغت خود باشند.

او در این‌باره می‌گوید: بازدید از آثار تاریخی به صورت جمعی ضمن این‌که نشاط عمومی را به همراه دارد، موجب افزایش آگاهی نیز می‌شود. این افزایش آگاهی سبب شناخت بهتر از تاریخ‌مان و به تبع آن سبب خودباوری بیشتر می‌شود. در واقع هویت‌بخشی از مهم‌ترین نتایج چنین بازدیدهایی است بویژه اگر به صورت خانوادگی صورت گیرد.

باوجود این، کارگر نیز تا اندازه‌ای نگران استقبال ناگهانی و سیل‌آسای مردم از بناها و اماکن تاریخی است. به گفته او، کاخ گلستان در یک روز 8000 بازدیدکننده داشت که این تعداد بسیار زیاد است و باید محدود شود و اجازه ندهیم به هر میزان که گردشگر مراجعه می‌کند داخل بناهای تاریخی شوند: احساس می‌کنیم که این تعداد گردشگر بیش از توان محوطه‌ها و موزه‌ها بوده و این حجم انبوه ممکن است به بناها آسیب بزند بنابراین باید به استانداردی در این زمینه رسید. به‌عنوان مثال میزان ورود گردشگر به این بناها را محدود کرد یا در زمان بندی‌های مناسب انجام داد.

او معتقد است این بازدیدها نباید فقط به ایام نوروز محدود شود و دست‌کم تهرانی‌ها در مورد بناهای تاریخی همچون کاخ گلستان که در ایام دیگر سال نیز به آن دسترسی دارند، نوبت را در ایام نوروز به گردشگران غیرتهرانی واگذار کنند. به گفته او کاخ گلستان می‌تواند روزانه پذیرای 2000 نفر باشد، نه 8000 نفر و باید در این ایام میزان ورود گردشگران به بناهای تاریخی مدیریت شود.

آیا این ازدحام جمعیت سبب آزردگی بازدیدکنندگان و کمرنگ شدن ارزش بناها و آثار تاریخی در ذهن برخی از مخاطبان نمی‌شود؟ کارگر می‌گوید: گمان نمی‌کنم ازدحام جمعیت سبب کاهش ارزش‌های اثر تاریخی در نظر مخاطبان شود، بلکه ممکن است در صف ایستادن و ازدحام انگیزه‌ای برای بازدید مجدد آثار تاریخی در زمان‌های دیگر در آنها ایجاد کند.

موزه‌ها همچنان غریبند

مردم ما هنوز با فرهنگ موزه رفتن غریبند. این انتقادی است که موزه‌داران و اکثر کارشناسان میراث فرهنگی بر آن تاکید دارند. مردم ما ترجیح می‌دهند یک بنای معروف مانند تخت جمشید را ببینند تا موزه ملی ایران را که آثار بی‌نظیری از تاریخ ایران و جهان در آن به نمایش گذاشته شده است. کارگر معتقد است عظمت و شکوه بناهای تاریخی جلوه خاصی دارد که بیشتر مخاطبان را جذب خود می‌کند. او با تائید این‌که سهم اماکن تاریخی در جذب گردشگران نوروزی بیشتر است، می‌افزاید: هر چند بازدید از موزه‌ها نیاز به تعمق بیشتری دارد، با این همه موزه‌ها نیز در این ایام با افزایش بازدیدکننده همراه بوده است. برای مثال، موزه ملی ایران به‌طور میانگین روزانه 2000 بازدیدکننده داشت که می‌توان گفت این رقم ظرفیت کامل این موزه است.

تمرکز بر بناهای تاریخی معروف

یکی دیگر از مسائلی که نباید از آن غافل شد، ازدحام و هجوم گردشگران نوروزی برای بازدید از سه تا چهار مکان تاریخی مشخص در هر استان است. در حالی‌که برخی از شهرستان‌های همان استان دارای جاذبه‌های تاریخی ارزشمندی است که کمتر به آن توجه می‌شود. به باور کارگر بازدیدهای عید با تفرج همراه است: برای مثال گردشگر ترجیح می‌دهد در یک بافت تاریخی قدم بزند و تنقلات هم بخورد. به هر ترتیب این مسأله یکی از ضعف‌های جدی ماست که گردشگران ما کمتر به موزه‌ها و آثار کمتر شناخته‌شده بها می‌دهند. با این همه به گفته کارگر اتفاق خوبی که امسال افتاد این بود که از شهرهای کم گردشگر مانند سیستان و بلوچستان و هرمزگان و بخصوص استان لرستان استقبال خوبی شد که این نشان می‌دهد توزیع سفر در شهرهای دیگر نیز انجام شده است.

کمیل انتظاری ‌/‌ گروه فرهنگ و هنر