تولد دوباره چنارهای شهر

تهرانی‌ها زیبایی شهرشان را مدیون چنارهای خیابان ولیعصر (عج) هستند؛ درختانی که در گذر نود و سومین سال تولدشان، خاطرات چند نسل از شهروندان این شهر را در سینه نگه داشته‌اند و حالا خودشان حکم بخشی از تاریخ زنده این شهر را پیدا کرده‌اند. خلاصه این‌که چنارهای خیابان ولیعصر (عج) برای این شهر و مردمانش فقط حکم درخت را ندارند، آنها روح زندگی را به این شهر دمیده‌اند، اما خوب که قد و قامتشان را برانداز کنی، می‌بینی دیگر مثل آن سال‌ها تنومند و قد برافراشته نیستند.

آنهایی که مانده‌اند رنگ زردی به رخسارشان نشسته، آن هم در حالی که این سال‌ها محکوم به تماشای سرنوشت تلخ بسیاری از همنوعان خود بوده‌اند.

آنهایی که آفت به جانشان افتاد یا گرفتار خزان زودرس شدند یا گرمای بیش از اندازه تابستان را تاب نیاوردند یا با ریخته شدن چند قطره سم پای ریشه‌هایشان به دست افراد سودجو آرام و بی‌صدا خشکیدند یا شاید هم مورد بی‌مهری واقع شدند و بی‌توجهی دیدند و بتدریج در سراشیبی نابودی قرار گرفتند.

این سرنوشت تلخ بسیاری از چنارهای طولانی‌ترین خیابان خاورمیانه است، اما با همه این ناملایمات چنارهای خیابان ولیعصر (عج) همچنان سرپا ایستاده‌اند تا شاهرگ تنفسی 18 کیلومتری پایتخت همچنان سالم و سرزنده بماند.

با این حال در طول این سال‌ها درباره مرگ تدریجی آنها حرف و حدیث کم نبوده و موضوعی که با واکنش‌های شهروندان مواجه بوده است. مردم می‌خواهند درختان چنار شهرشان به هر قیمتی که هست سرپا بمانند.

هر چند در این سال‌ها بارها سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری تهران تلاش کرده‌ است که با اقدامات جسته و گریخته به هر ترتیبی شده این درختان را حفظ کند، اما از برگ‌های به زردی نشسته آنها در فصل سبز تابستان و قامت خمیده‌شان بخوبی می‌توان حس کرد این درختان محکوم به مرگ تدریجی شده‌اند و از همین حالا باید برای روزهایی که یکی‌یکی‌شان از دست خواهند رفت، فکری کرد.

خیابان ولیعصر (عج) بدون درختان چنارش، کابوس تلخی است که بعید نیست در آینده‌ای نه چندان دور به واقعیت بپیوندد، با این حال مسئولان شهری می‌گویند چند وقتی است برای زنده نگه داشتن زیبایی طولانی‌ترین خیابان خاورمیانه دست به کار شده‌اند و این کار را با کاشت نهال‌های جدیدی در کنار درختان چنار کهنسال خیابان ولیعصر (عج) شروع کرده‌اند.

متهمان مرگ تدریجی چنارها

شهریور سال 90 روزهای خوبی برای چنارهای خیابان ولیعصر (عج) نبود، هنوز آخرین ماه تابستان از راه نرسیده بود که چنارها دوباره گرفتار خزان زودرس شدند، هرچند این موضوع صرفا مختص آن سال نبود و بیش از یک دهه بود عمر سرسبزی و طراوت درختان شهرمان کوتاه‌تر از حد معمول شده بود.

در واقع آنها گرفتار خزان زودرس شده بودند یعنی در حالی که در بسیاری از شهرهای کشورمان تازه از شهریور زمان برگ‌ریزان آغاز می‌شود در تهران تقریبا درختان عریان شده بودند.

در این سال‌ها بارها برخی کارشناسان زیست محیطی و فضای سبز با اشاره به خزان زودرس درختان به متولیان محیط زیست و مسئولان شهری هشدار داده و این اتفاق را آغاز یک فاجعه در اکوسیستم شهری دانسته‌اند.

آنها آلودگی ناشی از دود خودرو‌ها را علت اصلی زردی درختان عنوان کرده و یادآور شده بودند که اگزوز خودروها مقدار زیادی از آلاینده‌ها را در هوای شهر پخش می‌کند و چون این آلاینده‌ها از طریق برگ، جذب و وارد بافت‌های گیاه می‌شود فعالیت آنها را مختل می‌کند، به طوری که تنفس گیاه با مشکل مواجه و بسختی انجام می‌شود

براساس گزارش‌های شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، روزانه مقادیر زیادی از گاز منواکسیدکربن به سوی درختان متصاعد می‌شود که تنفس آنها را با مشکل مواجه کرده و در درازمدت به پیری و خزان زودرس آنها می‌انجامد. محمدهادی حیدرزاده، مدیرکل حفاظت محیط زیست استان تهران که سه سال پیش به عنوان مشاور شهردار تهران در ستاد محیط زیست شهرداری تهران مشغول به کار بود در این زمینه گفته بود: آلاینده‌های شیمیایی مانند لایه سیاهی از دود و غبار، برگ درختان را پوشانده و در مناطق مرکزی شهر برگ‌ها کاملا به شکل سیاه درمی‌آید، به گونه‌ای که همه راه‌های تنفسی درخت را پر می‌کند و به اصطلاح نفس کشیدن را برای درخت سخت و گاه ناممکن می‌کند و به این ترتیب با مسدود شدن منافذ برگ که محل تنفس آن است تبادل اکسیژنی برگ از بین می‌رود و با توجه به اختلالاتی که در این فرآیند به وجود می‌آید برگ‌ها در فصل جوانی زرد و خشک می‌شوند.

با این حال این فقط دلیل مرگ تدریجی درختان خیابان ولیعصر در طول چند سال اخیر نبوده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد عوامل مختلفی در کاهش طول عمر این چنارها دخیل بوده است. یکی از آنها کشیده شدن شبکه فاضلاب شهری در قسمت زیرین چنارها عنوان شده است.

با این حال مدیرعامل سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری تهران می‌گوید: تا جایی که امکان داشته جلوی این مشکل گرفته شده است، اما نکته این است که هر چه از شمال به جنوب خیابان ولیعصر (عج) حرکت می‌کنیم از میزان تمیزی آب نیز کاسته می‌شود، اما این تنها دلیل مرگ تدریجی درختان خیابان ولیعصر (عج) نبوده است.

شهریور امسال چند چنار تنومند و کهنسال در محدوده خیابان ولیعصر و در حوالی میدان ونک از کمر یا پایه قطع شدند، نگاهی به تنه به جای مانده از این درختان نشان می‌دهد که این درختان حتی پوسیده هم نبودند که دلیلی برای قطع آنها باشد. پس ماجرا چه بود؟

هرچند مسئولان سازمان پارک‌ها آفت‌زدگی را دلیل قطع این درختان عنوان کردند، اما محمد حقانی، رئیس کمیته محیط زیست شورای شهر تهران با طرح این موضوع در یکی از جلسات شورای شهر تهران از این‌که شهرداری تهران هیچ اهمیتی برای درختان چنار خیابان ولیعصر (عج) قائل نیست، انتقاد کرد.

البته محمد حقانی یکی از دلایل آلوده شدن آب مورد نیاز چنارهای ولیعصر را نمکی شدن آن دانسته و تاکید کرده بود چون در زمستان برای آب شدن برف خیابان‌ها از نمک استفاده می‌شود محلول آب و نمک روانی که از این طریق روی زمین جاری شده و به بافت‌های زیرزمینی نفوذ می‌کند در خشک شدن ریشه چنارها بی‌تاثیر نیست.

در میان متهمان نابودی درختان خیابان ولیعصر رد پای برخی افراد سودجو نیز دیده می‌شود، افرادی که برای حفظ منافع خود از نابود کردن درختان شهرشان هم ابایی ندارند.

چند سال پیش که شهرداری تهران مجبور به قطع کردن تعدادی از درختان محدوده خیابان ولیعصر (عج) شد که آن زمان حرف و حدیث‌هایی مبنی بر این‌که متاسفانه برخی مغازه داران این محدوده به دلیل این‌که وجود درختان به نوعی جلوی دیده شدن مغازه‌هایشان از نظر شهروندان را می‌گیرد شبانه اقدام به ریختن سم یا اسید پای درختان می‌کنند تا آنها بتدریج خشک شوند که البته آن زمان این موضوع ثابت نشد و حتی با واکنش کسبه هم مواجه شد.

همان طور که گفته شد در این سال‌ها عوامل متعددی به طور مستقیم یا غیرمستقیم در نابودی درختان چنار پایتخت نقش داشته اند که همه این عوامل در مجموع شرایط فعلی این درختان را رقم زده است و اگر مسئولان شهرداری از همین حالا هم بخواهند برای حفظ این درختان دست به کار شوند تا شاید جلوی اتفاق ناخوشایند بدتر گرفته شود، شاید دیر هم شده باشد، اما قطعا بمراتب از تحقق کابوس خیابان‌های خشک و بدون درخت و سرسبزی بهتر خواهد بود.

چرا چنار؟

پر‌عمر‌ترین درختان ایران است، چنان بلندقامت و افراشته است که از دور دست براحتی دیده می‌شود. کشاورزان ایرانی از دیرباز به این درخت لقب شاه ایران داده‌اند.

این درخت هر ساله پوست می‌اندازد و شاخه‌های تنومندش رنگ سبز روشنی به خود می‌گیرند، این جوان شدن هر ساله‌اش نیز از ویژگی‌های کم نظیر آن بین دیگر درختان است.

چنار اصلا ساخته شده برای خاک، آب و هوای تهران. برگ‌های تخت و پهن چنار که برای هر درخت حدود ده تا 15هزار برگ وجود دارد، باعث تلطیف هوا می‌شود، ریشه آن خاک را نگه می‌دارد، ساقه‌اش هم آب را جذب می‌کند و به سفره آب زیرزمینی می‌دهد.

همه اینها باعث شد تا از همان زمان که مسئولان بلدیه تصمیم گرفتند همزمان با احداث خیابان ولیعصر (عج) درختکاری آن را نیز شروع کنند، به سراغ این گونه از درختان بروند که مهم‌ترین ویژگی آن سازگاری با آب و هوای شهری مانند تهران است.

قدمت بیش از نود ساله درختان خیابان ولیعصر گویای این واقعیت است، اما با این حال این درختان در سال‌های اخیر به دلایل مختلف در معرض نابودی قرار گرفته‌اند.

البته مسئولان شهرداری در دوره‌های مختلف برای حفظ درختان خیابان ولیعصر (عج) کارهای مختلفی انجام داده‌اند تا به هر نحو ممکن از نابودی تدریجی آنها جلوگیری کنند. از شناسنامه‌دار کردن آنها برای جلوگیری از هر گونه قطع کردن آنها گرفته تا پیچیدن نوارهای زردرنگ چسبی برای حفظ درختان از آفت و حشرات، اما انگار لازم است برای حفظ درختان چنار شهری اقدامات جدی‌تری انجام شود.

ویژگی‌های خاص درخت چنار که مهم‌ترین آن سازگاری آن با شرایط آب و هوای شهری مانند تهران است موجب شده مسئولان شهری در ادامه طرح‌های خود برای حفظ فضای سبز شهری در محدوده طولانی‌ترین خیابان پایتخت، باز هم روی گزینه کاشت نهال‌های درخت چنار انگشت بگذارند.

در واقع آنها می‌خواهند با این کار به نوعی روی گونه گیاهی که از هر نظر مناسب اقلیم تهران است، سرمایه‌گذاری کنند تا آیندگان از نعمت حضور چنارهای شهری محروم نشوند.

کاشت 2000 چنار جدید در خیابان ولیعصر

درختان خیابان ولیعصر (عج) در چند سال اخیر در معرض مرگ تدریجی قرار گرفته‌اند و این خطر را نه تنها شهروندان بلکه مسئولان شهرداری تهران نیز به وضوح درک کرده‌اند تا جایی که نگرانی از این شرایط موجب شده تا کمیته‌ای برای صیانت از درختان خیابان ولیعصر (عج) تشکیل شود.

معاون خدمات شهری شهرداری تهران در گفت‌وگو با جام‌جم، با اشاره به تشکیل کمیته صیانت از درختان خیابان ولیعصر(عج)، می‌گوید: این کمیته با رویکردی فرابخشی و نیز با بهره‌گیری از ظرفیت‌های مدیریت شهری اقدام به حفظ و نگهداری از درختان چنار موجود و بازپیرایی آنها در محدوده طولانی‌ترین خیابان کشور و خاورمیانه خواهد کرد.

مجتبی عبداللهی از طرح ویژه‌ای برای بازپیرایی درختان خیابان ولیعصر (عج) خبر می‌دهد که براساس آن قرار است از محدوده پارک وی به سمت میدان راه آهن 2000 درخت چنار با سن ده تا پانزده ساله کاشته شود تا زودتر رشد کرده و قامت شان به قامت درختان چنار فعلی برسد.

وی توضیح می‌دهد: هم اکنون در محدوده خیابان ولیعصر (عج) از پارک وی تا میدان تجریش با مشکل چندانی در زمینه کمبود درختان چنار مواجه نیستیم، اما از پارک‌وی به سمت میدان راه‌آهن این نیاز بیشتر احساس می‌شود و به همین دلیل قراراست این 2000 درخت چنار با اولویت در این محدوده کاشته شود.

به گفته عبداللهی، این روزها کارگران شهرداری سخت مشغول کار هستند تا مقدمات کاشت این درختان را فراهم کنند، از کندن چاله‌هایی به عمق یک متر گرفته تا تجهیز مسیر به سیستم آبیاری قطره‌ای با آب خام (غیر آشامیدنی) تا به محض آماده شدن شرایط طی روزهای آینده کار کاشت این درختان آغاز شود.

معاون خدمات شهری شهرداری تهران این توضیح را هم می‌دهد که تعدادی نهال کوچک که به فاصله کمی از درختان چنار در برخی محدوده‌های خیابان ولیعصر (عج) کاشته شده و با چند تکه چوب دور تا دور آن محصور شده است در اصطلاح قیم نام دارد تا این نهال‌ها به دلیل ضعیف بودن در اثر باد یا هر فشار دیگری از جا کنده نشوند و پا بگیرند تا زمانی که ریشه آنها در خاک قوی شود.

البته این نهال‌ها بیشتر در محدوده پارک وی به سمت میدان تجریش کاشته شده است و به دلیلی که در بالا به آن اشاره شد ترجیح داده شده که با نهال‌های کم‌سن و سال بازپیرایی درختان چنار این محدوده انجام شود.

اما پروژه درختکاری در پایتخت قرار نیست فقط محدود به خیابان ولیعصر (عج) باشد زیرا به گفته عبداللهی برنامه کاشت پنج میلیون از گونه‌های مختلف درخت یا نهال که هر کدام به نوعی با آب و هوا و شرایط اقلیمی شهر تهران سازگار هستند از ابتدای امسال آغاز شده است.

این کار از سوی سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری تهران با مشارکت شهرداری‌های مناطق 22 گانه انجام می‌شود و همچنان ادامه دارد تا در پایان امسال آمار درختان و نهال‌های کاشته شده در سطح شهر تهران همراه با نهال‌هایی که از سوی شهروندان در حیاط منازل یا جلوی خانه‌ها غرس می‌شود، به مرز پنج میلیون برسد.

تداوم آلودگی هوا در کلانشهرها و بخصوص تهران راه چاره‌ای برای مسئولان شهری باقی نگذاشته جز این‌که به بهبود و توسعه فضای سبز شهری به عنوان یک گزینه مهم برای مبارزه با آلودگی هوا در راستای حفظ ریه‌های تنفسی شهر فکر کنند، به این امید که شهروندان شهرشان در میان این همه دود و آلودگی کمی راحت‌تر نفس بکشند.

پوران محمدی / گروه جامعه