عُروجِ موسیقی

هفته گذشته و همزمان با تولد پیامبر گرامی اسلام، معراج‌خوانان متعددی از سراسر کشورمان به فرهنگسرای اندیشه تهران آمدند و ترک، لر، بلوچ و... همه در کنار هم در وصف پیامبر و سفر معنوی او به معراج خواندند و نواختند. همه از سرآمدان موسیقی نواحی بودند و با شور و اشتیاق در وصف پیامبر می‌خواندند. حاضران در سالن جذب صداها و نواهای موسیقی محلی بودند و تقریبا همه صندلی‌ها پر بود. وقتی فرزندان خلیفه میرزا‌آقا قوسی از سنندج روی صحنه حاضر شدند، دف‌ها را دست گرفتند و به نوبت نواختند و خواندند:

صد هزاران عقل و دین تاراج شد

تا محمد صاحب معراج شد

شبی امشب اگر دانی که شاه یثرب

امام انبیایش کرد خدا در مسجد الاقصی

وزان جا چون روان گشته فلک را زیر پا انداخت

ز هفتم چرخ بگذشته به فرق عرش نموده پا

هر یک به نوبت بیتی می‌خواندند و دف می‌نواختند. صدای خوب خواننده‌ها که با نوای نی درمی‌آمیزد حاضران را به سر شوق می‌آورد.

پیشکسوتان معراج‌نامه خوان

پس از آنها یک آموزگار هفتاد و پنج ساله تالشی پشت تریبون حاضر می‌شود. استاد صمد حبیبی. سن و سالی از او گذشته و شاید خیلی‌ها هم مثل من فکر نمی‌کنند بتواند بخواند، اما وقتی شروع می‌کند همه سالن را سکوت فرا می‌گیرد، انگار همه بهت زده شده باشند: ای منور از جمالت آفتاب خاوری.... و می‌خواند و می‌خواند. بعد هم به درخواست هوشنگ جاوید دبیر ویژه‌برنامه معراج‌نامه‌خوانی یک دستون تالشی (موسیقی محلی تالش) را هم برای حاضران اجرا می‌کند و می‌رود. اما حضور پیشکسوتان در معراج‌نامه‌خوانی به همین‌جا ختم نمی‌شود و معراج‌نامه‌خوان و حماسه‌خوان بختیاری 93 ساله روی صحنه می‌آید. شمسعلی‌منصوری‌فر شاعر، محقق و معلم است و عاشق خواندن است؛ آن هم این‌که بنشیند و از معراج پیامبر بخواند.

عبدالصمد شریفی راد و محمد رحمانی، عاشیق شیخ حسین اسکندری و علی کریمی، جمشید پورعطایی، غفور محمدزاده، معراج‌نامه‌خوانی کردستان توسط فرزندان خلیفه میرزا آغه غوثی، دستون‌خوانی صمد حبیبی و معراج‌نامه‌خوانی خراسان شمالی توسط علی غلامرضایی آلماجوقی و عیسی قلی‌پور هنرمندان دو روستای آلماجوق و سنگلاخ در خراسان شمالی و.. بخش دیگری از هنرمندان موسیقی نواحی بودند که آمدند و معراج‌نامه‌خوانی کردند.

معراج‌نامه‌خوانی چیست؟

معراج‌نامه‌خوانی چیست و از کجا آغاز شده است؟ این هنر طی سال‌های گذشته چرا کمرنگ شده و این روند فراموشی از چه زمانی گریبان معراج‌نامه‌خوانی و معراج نامه‌خوان را گرفته است. معراج‌نامه‌خوانی از شاخه‌های موسیقی ایران پس از اسلام است که پس از فراگیر شدن داستان به معراج رفتن پیامبر در ایران به صورت منظوم درآمد و گروه‌های هنری این اشعار را به صورت آواز خواندند، بتدریج معراج‌نامه‌خوانی بین همه اقوام ایرانی از جمله ترک زبانان، لرها، کردها، عرب ها، ترکمن‌ها و بلوچ‌ها هم رایج شد. هوشنگ جاوید پژوهشگر موسیقی نواحی در این باره توضیحات بیشتری ارائه کرده و می‌گوید: موضوعات دینی و آیینی ما موجب گسترش فرهنگ موسیقی ایران پس از اسلام شده است. روایت معراج پیامبر(ص) در قرن سوم به بعد در شعر شاعران ایرانی دیده می‌شود. در این زمینه شاهد سرایش منظومه‌هایی هستیم و بخشی از این میراث ارزشمند به زبان و گویش‌های گوناگون است.

او می‌افزاید: هدف از معراج‌نامه‌خوانی بازشناسی و بازنمایی این هنر است. زیرا در طول این سال‌ها و دقیق‌تر بیان کنم نزدیک به ۹۰ سال است که هیچ‌گونه بحث و صحبتی پیرامون این موضوع نمی‌شود. این در حالی است که معراج‌نامه‌خوانی قدمتی بسیار قدیمی در ایران دارد و رو به فراموشی می‌رود.

آشنایی با ابعاد عرفانی و هنری پیامبر

رضا مهدوی، پژوهشگر موسیقی درباره معراج‌نامه‌خوانی می‌گوید: موسیقی آیینی و دینی ایران برگرفته از رفتارها، گویش‌ها، نوع زبان و خوانش‌هایی است که به ‌نوعی عرض ارادت به ساحت دین دارند. مباحثی که درباره عروج پیامبر(ص) است تنها به مباحث دینی ختم نمی‌شود. این موضوع باید بعد از پیامبر به اشکال مختلف در جامعه تسری پیدا کند که امت مسلمان بدانند سیره پیامبر نه‌ فقط سیاسی و دینی، بلکه ابعاد معنوی، هنری و عرفانی هم داشته است.

او می‌افزاید: موسیقی انسان‌ساز از الزامات جامعه است و ما باید برای حفظ داشته‌هایمان راهکارهایی بیابیم و دانشکده‌ها، هنرستان‌ها و کلاس‌های موسیقی در این زمینه فعال باشند.

مهدوی در ادامه به بررسی وضع مداحی پرداخته و اظهار می‌کند: پیشنهاد شد کلاس‌هایی برگزار شود تا مثل گذشته این افراد ردیف دستگاهی بدانند. عده‌ای به این نتیجه رسیدند که دانشکده مداحی راه بیندازند، اما این راهکار نیست. اگر برای همین دانشکده‌ها و دوره‌های موجود واحدهای درسی مرتبط بگنجانیم، مفید خواهد بود. این مسأله نیازمند حمایت سازمان‌های متولی فرهنگی از پژوهشگران است تا بتوان منابع مفیدی در این زمینه تهیه کرد.

این مدرس موسیقی تاکید می‌کند: همچنان سرفصل‌های آموزشی موسیقی ما مربوط به قرون وسطی است و دروس قرن ۱۶ و موسیقی دوره باروک و فواصل کلیسایی را تدریس می‌کنیم. البته اشکالی ندارد اینها علم است، اما نیاز داریم دو واحد درباره موسیقی قومیتی و محلی‌مان داشته باشیم تا هنرجویان درباره موسیقی دینی هم بدانند.

این پژوهشگر با اشاره به هنرمندانی که در برنامه معراج‌نامه‌خوانی به اجرای آثار پرداختند، بیان می‌کند: این هنرمندان در نوع خود دانشمند هستند و خاطره و حافظه‌ای شنیداری دارند که نسل به نسل انتقال یافته و ریشه در فرهنگ ایرانی اسلامی دارد و امروز به ما رسیده است. این هنرمندان به نشان‌های درجه چندم غربی مانند شوالیه احتیاج ندارند و در سینه‌شان هنری را اندوخته‌اند که قومیتی، ریشه‌ای و تعبدی است.

ایرج نعیمایی از استادان برجسته موسیقی و خوشنویسی ایران هم معتقد است: در این سیر انسان از ویژگی‌های مشترک بین آدم و حیوان فاصله می‌گیرد و به تعالی روح و کمال انسانی می‌رسد و در این بین پیامبر گرامی اسلام(ص) کامل‌ترین انسان‌هاست.

او در پایان می‌گوید: معراج یکی از مفاهیم بسیار مهم و متعالی در فرهنگ اسلامی است و تأثیر و مظاهر آن در فرهنگ و هنر ایران بویژه نگارگری متبلور شده است. معراج‌نامه‌خوانی از مهم‌ترین موضوع‌هایی است که به گویش‌های مختلف و در تمام نقاط کشور آوای آن را از گذشته تا امروز شنیده‌ایم.

زینب مرتضایی فرد‌ /‌ گروه فرهنگ و هنر