اردوغان و گولن؛ پنجه در پنجه

به گزارش جام جم آنلاین، روزگار همپیمانی دو یار همراه اسلامگرا در مقابله با جریان لاییک در ترکیه اکنون به سر آمده و رجب طیب اردوغان رییس جمهور ترکیه اخیرا با طرح درخواست دستگیری فتح الله گولن و همچنین دستگیری گسترده روزنامه نگاران طرفدار او رسما خود را دشمن همپیمان قدیمی اعلام کرد. حالا ترس از نفوذ طرفداران فتح الله گولن و جنگ قدرت داخلی در حال نشان دادن تاثیرات خود بر آینده سیاسی و اقتصادی ترکیه است.

فتح الله گولن، شخصیتی است که با وجود تاثیرگذاری آمیزه ای از تناقض های اعتقادی و شخصیتی را در خود دارد.

او در اصل نویسنده و تدریس کننده علوم اخلاقی و الهیات است که در تبعیدی خودخواسته در پنسیلوانیای آمریکا زندگی می کند.

گولن در طول عمر خود مشغول تدریس نسخه ای مدرن از اسلام با عنوان «اسلام آناتولیایی» که مبتنی بر آموزه های یک عالم اسلامی به نام سعید نورسی بوده است. در تفکر گولن که عمیقاً معتقد به مدارا و تسامح است؛ هرگونه تروریسم شدیداً محکوم است. او معتقد به گفتگوی بین ادیان الهی و پیروان کتاب های آسمانی است و خود او برای چنین گفتمان هایی با واتیکان و برخی مراکز مذهبی یهودی بارها پیشقدم شده است. در عین حال گفته می شود نسبت به شیعیان نگاهی به شدت منفی دارد و موضع گیری های سختگیرانه ای درباره ایران از خود نشان می دهد. در فضای فکری ترکیه گولن به عنوان شخصی محافظه کار و میانه رو و در عین حال مذهبی محسوب می شود. او از ایده حجاب برای زنان حمایت می کند و زنان شاگرد و پیرو او غالباً روسری به سر می کنند.

آغاز فعالیت های گولن

در نگاه جهانی، جنبش گولن بیشتر در امر آموزش فعال است. در سال ۲۰۰۹ مجله معروف نیوزویک گزارش داد که افراد جنبش، مدارس بسیاری را در نقاط مختلف دنیا اداره می کنند که بیش از دو میلیون دانش آموز را تربیت کرده که بسیاری از آنها از بورس کامل تحصیلی از سوی بنیاد گولن برخوردار بودند. تعداد مدارس گولن در داخل ترکیه ۳۰۰ مدرسه و در کل دنیا بیش از ۱۰۰۰ مدرسه تخمین زده می شود که در کشورهای مختلف در پنج قاره گسترده شده اند و به صورت منعطف و ارگانیک با موسس مجموعه، فتح الله گولن در ارتباط هستند.

همه مدارس گولن در تمام نقاط دنیا برنامه های آموزش به زبان انگلیسی دارند و یکی از مشخصه های فارغ التحصیلان این مدارس تسلط کامل به زبان انگلیسی است. کیفیت آموزشی بالای این مدارس در نقاط دنیا موجب شده نه تنها ترک تبارها و مسلمانان بلکه افراد بومی کشورهای مختلف اعم از مسیحی یا پیروان ادیان دیگر (یا حتی افراد بی اعتقاد به خداوند) نسبت به ثبت نام فرزندان خود در این مدارس اقدام کنند. در واقع مدارس گولن به صورت غیر مستقیم با بهره گیری از کیفیت آموزشی بالا، به تربیت نسلی پرداخته که ادعا می شود تصویری معتدل و دلپذیر از شریعت اسلام دارند.

در افکار عمومی ترکیه جنبش فتح الله گولن اما، به عنوان جماعتی غیر حکومتی و بعضا شبکه ای اجتماعی – سیاسی یا حتی نحله ای اسلامی شناخته می شود.

اما آنچه تردیدی در آن نیست این است که جنبش گولن توانست راه را در برابر محافظه کارانی هموار کند که نگران ایجاد خلل در باورهای جامعه در اثر فعالیت های جریان لاییک بودند؛ کسانی که ناچار بودند فرزندان خود را به مدارس لاییک بفرستند.

نفوذ شاگردان گولن به ساختار حکومتی ترکیه

حالا تربیت یافتگان مکتب گولن با آموزه هایی ویژه خود در همه ادارات، پلیس، دستگاه قضایی و ارتش نفوذ کرده اند و این همان چیزی است که اردوغان و دولتش از آن به «دولت موازی گولن» تعبیر می کنند.

گولنی ها تا جایی پیش رفتند که در دفتر اردوغان دستگاه های شنود کار گذاشتند و بسیاری از لایه های امنیتی در ساختار قدرت را در اختیار گرفته اند بنابراین می توان گفت نگرانی اردوغان و حزبش از تشکیل دولت موازی بیراه نیست.

گفته می شود گولن ترس از آن دارد که انحصار طلبی های مشاهده شده اخیر از سوی اردوغان مانند افزایش اختیارات رئیس جمهور یا توزیع پست های حساس بین وفاداران به او آینده سیاسی ترکیه را با چالش های جدیدی از جمله مخالفت های غربی روبرو کند.

ملاحظات شخصی و غیرشخصی گولن

این موضوع تا حدی درست است زیرا گولن در برخی از رویکردهای سیاسی اختلافاتی اساسی با اردوغان دارد اما یک ملاحظه شخصی – جناحی از سوی گولن آمریکانشین در تقابل با اردوغان وجود دارد و آن تقسیم قدرت در ترکیه است.

گانتر زایفرت، متخصص ترکیه شناس در گفت و گو با دویچه وله می گوید: علل متعددی برای اختلاف بین جنبش گولن و دولت عدالت و توسعه وجود دارد. جنبش گولن اخیرا تحرک گسترده ای را برای افزایش نفوذ خود در دستگاه های دولتی نشان داده است؛ چیزی بیش از آنچه دولت اردوغان اجازه می دهد.

وی می افزاید: جنبش گولن تنها متشکل از کارکنان مدارس یا کادر اداری نیست بلکه بسیاری از بازرگانان نیز متمایل به همکاری با جنبش گولن هستند. این بازرگانان خواهان ورود به مناقصه ها و قراردادهای دولتی، تخصیص اراضی به آنها برای ساخت و ساز و همچنین مشارکت در برنامه های تجارت خارجی از طریق همپیمانی با جنبش گولن و استفاده از نفوذ آن هستند.

این بدان معناست که ثروت فراوانی برای تقسیم شدن بین دو طرف وجود دارد و این به نوبه خود اختلاف ها را دامن زده است.

از حیث ایدئولوژیک اما تقریبا اختلافی بین جنبش گولن با عدالت و توسعه اردوغان وجود ندارد. هر دو جماعت داراری هویت اسلامی همسان و رویکردهای محافظه کاران در حوزه اجتماعی و اخلاقی هستند. هر دو بر نقش سنتی جنسیت و هویت قومی ترکی تاکید دارند و دوران خلافت عثمانی را به نیکی یاد می کنند.

اختلافات سیاسی گولن و اردوغان

با این حال، اختلافات سیاسی مهمی را با یکدیگر دارند به ویژه در مساله کردها و رابطه با اسرائیل و آمریکا.

به عنوان مثال، در سال 2010 یکی از موارد جدی اختلاف بین نگاه اردوغانی و گولنی در سیاست خارجی آنهم درباره یکی از حساس ترین مساله جهان اسلام بروز کرد. در حالی که حزب عدالت و توسعه اردوغان از اعزام کشتی مرمره به غزه برای امدادرسانی به مردم تحت محاصره آن حمایت می کرد، نظر رهبر جنبش گولن چیز دیگری بود.

گولن بر این باور بود که فعالیت ناوگان آزادی غزه غیرقانونی است و این ناوگان پیش از اعزام کشتی به سوی سواحل غزه باید از اسرائیل کسب اجازه می کرد.

همچنین جنبش گولن بر سر اختلافات جزئی اردوغان با واشنگتن نیز منتقد سیاست های عدالت و توسعه است.

شاید به دلیل همین نوع رویکرد به آمریکاست که جنبش گولن در ایالات متحده از حمایت واشنگتن و اقبال بالایی برخوردار است زیرا واشنگتن به این جنبش به عنوان جریانی اصلاح طلب در داخل جهان اسلام می نگرد که قائل به همکاری با ادیان دیگر و گفتگوی بین آنهاست.

این جنبش در خارج ترکیه در عین مقبولیت، توان سیاسی ندارد اما در داخل ترکیه از نفوذ بالایی برخوردار است. حتی برخی از ناظران بر این باورند که درگیر شدن اطرافیان و وزرای اردوغان در قضایای فساد مالی اخیر نتیجه تحرکات گولنی و فعالیت های بازپرسان و مقامات قضایی وابسته به این جنبش بوده است؛ بخشی از زورآزمایی و جدال بر سر قدرت بین دولت اردوغان و جنبش گولن.

اکنون جهان شاهد مچ اندازی دو سیاستمدار است؛ مردانی که در کنار هم به نمادهای ترکیه جدید مبدل شدند اما اکنون در جنگ قدرتی رودررو، چشم در چشم هم دوخته اند که مشخص نیست ترکیه را به کدام سمت و سو بکشاند.

جام جم آنلاین- جواد ارشادی