ماجرای زد و خورد حسین مکی و مصدق

او پس از 87 سال زندگی در بامداد جمعه 19/9/78 به سبب سرطان ریه در بیمارستان آزاد تهران، چشم از جهان فرو بست و در مقبره هنرمندان دفن شد. با توجه به نقش تاریخی حسین مکی با یکی از امیر مکی نزدیکان او به گفت‌وگو نشستیم .

برای بررسی نقش تاریخی حسین مکی نخست باید خودم را معرفی کنم و نسبت خودم را با حسین مکی برای مخاطبان شما توضیح دهم بنده سید امیر مکی نوه برادر مرحوم حسین‌ مکی هستم آقای مکی عموی پدر من بودند.من از 18 سالگی تا 26 سالگی یعنی در 10 سال آخر عمر آقای مکی ارتباط تنگاتنگی با او داشتم. ارتباط نزدیک با حسین مکی و علاقه به مسائل تاریخی موجب شده است با او به گفت‌وگو نشستیم که در ذیل می‌آید:

*حسین مکی چه نقش تاریخی داشته است؟
حسین ‌مکی روزنامه نگار و سیاستمداری است که تقریباً 25 جلد کتاب تالیف کرده است که مهم‌ ترین‌اش تاریخ 20 ساله حسین مکی است که در 8 جلد نوشته شده است.
یکی از ویژگی مهم نگاه تاریخی و سیاسی مکی که در نوشته هایش مشهود است نگاه بومی و ایرانی اوست که بعد از سال‌ها به مسئله امروز ما بدل شده است.
دلیل اتخاذ رویکرد بومی و ایرانی توسط مکی شاید این بوده است که آقای مکی از بطن مردم رشد کرده است و وارد صحنه سیاسی کشور شده است. او 1290 هجری شمسی در یزد متولد شد و بعد از شهریور 1320 مشق سیاست را با روزنامه‌نگاری آغاز کرد و در روزنامه‌های مختلفی مانند «مهر ایران» مقاله می‌داد. کار ادبی نیز می‌کرد از جمله تصحیح کارهای مشفق کاشانی بود.
در روزنامه‌های آن دوره به نقد و بررسی سیاست‌های دوره رضاخان پرداخت. بعد از آنکه ملک‌شعرای بهار با نوشته‌های مکی آشنا شد بسیار مکی را تشویق کرد که کارهای روزنامه‌نگاری و ادبی را ادامه دهد، چون آینده ای روشن برای مکی متصور بود.

یکی از آرزو‌های سیاسی مکی این بود که بعد از شهریور 1320 و فضای باز نسبتاً سیاسی، انسجام گروهی در سیاستمداران ایرانی تشکیل شود تا با سیطره غرب مقابله صورت گیرد.

امروزه یکی از مسائل روز ما، زیادخواهی طرف غربی‌هاست و در آن برهه تاریخی که 60 سال ـ ملی شدن صنعت نفت ـ از آن می‌گذرد ما به موارد مشابهی برمی‌خوریم آن درد تاریخی مشترک زیاده‌خواهی استعمار انگلستان و آمریکا بود. حسین مکی با عضویت در حزب دموکرات قوام‌السلطنه رسما وارد عالم سیاست شد. نماینده حزب‌ دموکرات در اراک انتخاب شد و توانست آرای مردم اراک را به دست آورد و نماینده مردم اراک در مجلس شورای ملی شود.

مکی از سال 21 که با مصدق آشنا شد. اگر به موافقان و منتقدان عملکرد حسین مکی نگاه کنید پی می‌برید حتی منتقدان با وجود نقد برخی از رفتار سیاسی حسین مکی در نهایت عملکرد او را مثبت ارزیابی می‌کنند.خود آقای مکی معتقد بود که من معصوم نیستم و اشتباهاتی داشتم که باید نقد شود.

بعد از عملیات خلع ید در مجلس شانزدهم دوستان و دشمنان به او سرباز فداکار وطن خطاب دادند تا قبل از درخواست اختیارات مصدق زمانی که مصدق گفت من لایحه اختیارات 6 ماه را می‌خواهم، مکی مخالفت کرد و طرفداران مصدق به مکی سرباز خطاکار وطن لقب دادند.

* چرا آقای مکی به عضویت حزب دموکرات در آمد؟
چون در آن زمان تاریخی، مسئله اصلی چهره های ملی مقابله با خطر نفوذ حزب توده و مارکسیست در ایران بود که آقای قوام نیز خطر نفوذ کمونیست را احساس‌ کرده بود.
قوام از نیروهای مانند مکی و مظفر بقایی برای مقابله با خطر حزب کمونیست استفاده کرده بود.مکی پانزدهمین نفری بود که عضو حزب دموکرات شد. ولی به محض اینکه ردای نمایندگی مجلس پانزدهم را بر تن کرد و نوبت به استیفای حقوق مردم ایران رسید به خصوص در زمان طرح قرارداد گس – گلشاییان ـ متوجه شد حزب دموکرات عملاً نسبت این قرارداد حساسیتی ندارد به همین دلیل از عضویت حزب دموکرات استعفا داد.
چون مسأله ملی شدن صنعت نفت در اولویت مجلس پانزدهم قرار داشت و اقلیت مجلس پانزدهم که شامل حائری‌زاده، بقای و مکی بودند برای استیفای حقوق مردم از شرکت نفت انگلیس تلاش می کردند و خود مکی عنوان کرد مجلس پانزدهم با مسأله نفت شروع شد و با مسأله نفت به پایان رسید و اما خروج از حزب دموکرات و عدم همکاری با قوام پایان ارتباط مکی و قوام نبود بعد از وقایع 30 تیر قوام برای مدت کوتاهی عهده دار پست نخست وزیری شد که مکی به مقابله با او برخاست.
*مکی چه نظری نسبت به قوام السلطنه داشت؟
آقای مکی جزو نخستین طرفداران حزب دموکرات و قوام بود و بعد از مسئله ملی شدن صنعت نفت، مواضع قوام نسبت به ملی شدن صنعت نفت را نپذیرفت.
نکته مهم این بود که مکی در یکی یا دو جا از قوام به عنوان «پیرغلام انگلیسی» یاد کرد. بعد از وقایع 30 تیر آقای ارسنجانی عنوان کرد با قوام صحبت می‌کردم قوام یادآور شد که آمریکایی‌ها از ما حمایت می‌کنند و بعد از آنکه وابستگی قوام مشخص شد.مکی دید خوبی به قوام نداشت. آقای مکی عنوان می‌کند من بعد از غلامحسین رحیمیان دومین نفری بودم که ملی شدن صنعت نفت را اعلام کرده بودم.
* نقش مکی در ملی شدن صنعت نفت چه بود؟
خانم فلورا لویس خبرنگار نیویورک تایمز آمریکا نوشت: مکی دست راست مصدق بود و شاید نخست‌وزیر آینده ایران شود با توجه به انتخاب حسین مکی به عنوان اعضای هیأت مختلط و کمیسیون نفت، مشاور نخست‌وزیر جز دو با سه نفر ملی شدن صنعت نفت محسوب می‌شود 102 روز بحرانی را در بحث خلع ید نفت خوزستان از انگلستان را از سر گذارند. شمس‌الدین امیر اعلایی، الهیار صالح و مهندس بازرگان نیز در هیأت عضو بودند.

خود مکی می‌گوید: من نه جز طبقه اشراف بودم و نه مادرزادی وکیل به دنیا آمدم تنها کسی که پشتوانه من بود مردم بودند مردم مکی را مکی کردند.

* رابطه حسین مکی و مظفر بقایی چگونه بود؟
حسین مکی و مظفر بقایی رابطه بسیار تنگاتنگی در مسئله ملی شدن صنعت نفت داشتند و تا سال 40 هجری شمسی این ارتباط ادامه پیدا کرد و بعد از آن سال، ارتباط خاصی با هم نداشتند و حسین مکی، مظفر بقایی و آیت‌الله کاشانی جز سه نفری بودند که به انتخابات بیستم مجلس اعتراض کردند.

مکی عنوان کرد من و مظفر بقایی برای آوردن مصدق به احمد‌آباد رفتیم التماس کردیم مصدق وارد کارزار انتخاباتی و سیاسی شود.
اما مصدق با این تحلیل که کار سیاسی من به اتمام رسیده است قبول نمی‌کرد. بعد ما اصرار کردیم و تکرار می‌کردیم در سیاست 70 سالگی آغاز پختگی سیاسی است قبول نکرد.
تا اینکه من به گریه افتادم و به حدی گریه می‌کردم که مظفر بقایی متاثر شد. بعد از این واقعه مصدق به فکر می‌افتد و قبول می‌کند و وارد کارزار انتخاباتی مجلس شانزدهم می‌شود و رأی اول مردم را کسب می‌کند و حسین مکی نفر سوم می‌شود.
مکی می‌گوید: من با دکتر مصدق که عقد زناشویی نبسته بودم که مجبور باشم تا پایان عمر بر آن پایبند باشم علت عدم همکاری من با او این است عقیده دارم که او برخلاف نهضت ملی قدم برداشت و من نتوانستم با او همگامی کنم اما چه در زمان مصدق و چه بعد از او در جواب مخالفان عملکرد خود عنوان می‌کرد که پست‌های وزارت دربار، نخست‌وزیری، وزارت کشور، استانداری خوزستان و مدیرعامل شرکت نفت که به من پیشنهاد شده بود به طور کامل نپذیرفتم. هدف من تنها خدمت به وطن بود و نه تکیه زدن بر منصب قدرت، با سربلندی هر خدمتی که از دستم برآمده خدمت کردم و هیچگاه قدمی علیه خواست مملکتم برنداشتم شاید ا گر من منصبی را پذیرفته بودم ناچار می‌شدم مخفیانه از کشورم مهاجرت کنم به دیار فرنگ پناه ببرم و برای تبرئه گذشته افسانه‌سرای کنم. پرواضح است اگر به بسیاری حتی آفتابه‌داری دربار می‌دادند بر وی چشم می‌گذاشتند.
هیچ کس جز مردم موجب ترقی من نشدند شاید اگر من اتکای به طایفه قاجار و علاء‌الدوله‌ها داشتم وزیر وکیل مادرزاد می‌شدم.

*مکی چه نظری نسبت به آیت‌الله کاشانی داشتند؟
به نظر حسین مکی آیت‌الله کاشانی توانست برای مصدق حمایت مردمی جمع‌آوری کند و سید بی آزاری بود که به منافع وطن و میهن فکر می‌کرد مکی با آیت‌الله کاشانی ارتباط تنگاتنگی با هم داشتند و بعد از اتمام خلع ید در خوزستان، حسین مکی به تهران برگشت. قصد داشت نهار را در منزل مصدق و شام در خدمت آیت‌الله کاشانی باشد آیت‌الله کاشانی خودشان به خانه آقای مکی آمدند. آقای کاشانی، بقایی و مکی به انتخابات مجلس بیستم معترض شدند.

*مکی بعد از انقلاب با رهبران انقلاب دیدار داشت؟
اطلاع از ارتباط ایشان با رهبران انقلاب ندارم در مصاحبه‌ای که بعد از انقلاب داشت اشاره کرد که دوران افراد مثل من گذشته که در انقلاب منصبی داشته باشم اما حاضر مشاوره بدهم.

*عدم همکاری حسین مکی با مصدق در نهایت به ملی شدن صنعت نفت کمک نکرد؟
مخالفان مکی بعد از کودتای 28 مرداد اعلام کردند چرا حسین مکی از نمایندگی مجلس هفدهم استعفا نداد مصدق عملاً مجلس را منحل کرد که شاید یکی از دلایل اصلی کودتا انحلال مجلس با آن شکل و شمایل بود.
حسین مکی بارها به مصدق تاکید کرد که در سیستمی که داریم کار و زندگی می‌کنیم. مجلس پایه و رکن اصلی نهضت ملی شدن صنعت نفت است با انحلال مجلس آنی شما را از کار برکنار می‌کنند و حکم نخست‌وزیری را به کسی دیگر می‌دهند. مصدق عنوان کرده بود من با یک لگد شاه را از مملکت بیرون می‌کنم و شاه قدرت خلع مرا از قدرت ندارد حتی برای اینکه مصدق از انحلال مجلس منصرف شود کارش به زد و خورد در اتاق شخصی مصدق رسیده بود.
از دیگر انتقاد منتقدان به عملکرد حسین مکی دیدار او با با زاهدی بود که مکی پاسخ داد من به زاهدی عنوان کردم من نماینده مجلس هستم تا پایان مجلس هفدهم خواهم بود با روش شما مشکل دارم.
حتی در مجلس دیگر در قیطریه که حسین مکی حضور داشت زاهدی اعلام کرد من مصدق را اعدام می‌کنم مکی واکنش نشان می‌دهد و دستش را محکم روی میز می‌زند و می‌گوید: آن کس که بخواهد مصدق را اعدام کند از مادر زاده نشده است.
مکی بسیار تلاش کرده است که مصدق مطابق قوانین دادگاه محاکمه شود اما مخالفان مکی می‌گویند او نباید با کودتاچیان مذاکره می‌کردی مکی جواب می‌دهد با توجه به اینکه نماینده مجلس هفدهم بودم تا زمانی که مجلس هفدهم بود من هم بودم. حتی به او پیشنهاد دادند برای نمایندگی مجلس هجدهم کاندید شود که اعلام کرد کاندیدا نخواهم شد پرونده حسین مکی از نظر حکومت شاه زمانی بسته شد که نسبت به ماجرای 16 آذر 1332 در دانشگاه تهران اعلام جرم کرد.

* رابطه مکی با شاه چگونه بوده است؟
خیلی‌ها مکی را متهم می‌کنند که مکی رابط شاه و دولت بود خود آقای مکی اعلام می‌کند من پدر شاه را یکبار بیشتر ندیدم ولی پسرش را بارها و بارها دیدم دفعات مختلف که اختلاف بین دربار و دولت اتفاق افتاد مصدق علاقمند بود مکی وزیر دربار شود و می‌گوید اگر مکی وزیر دربار شود من امنیت دارم شاه نیز به مکی می‌گوید:« من به تو اطمینان دارم بیا وزیر دربار شو» حسین مکی در پاسخ به شاه می‌گوید: وزیر دربار یعنی نوکر شخصی شاه، اگر من وزیر دربار شوم اگر حرفی از دربار به دولت بزنم می‌گویند نوکر شاه دارد حرف می‌زند اگر حرف دولت را به دربار بزنم می‌گویند حرف دولت را به دربار تزریق می‌کند من نماینده مردم باقی خواهم ماند چون مردم مرا بر سر کار آوردند.

*حسین مکی یکی از پارلمان‌‌تر موفق ایران بود؟
مکی جز نفراتی بوده است زمانی در مجلس صحبت می‌کرده است موافق و مخالف اعلام می‌کردند مکی متخصص از اکثریت انداختن مجلس بوده است.
حسین مکی چهار روز در مخالفت قرارداد گس گلشاییان صحبت کرد و نگذاشت این قرارداد تصویب شود تا زمانی که مهلت مجلس به اتمام رسید.

منبع: گفتگوی رحمت رمضانی خبرگزاری فارس