روزنامۀ جهاد اکبر؛ در جریان‌های مشروطه خواهی اصفهان

میرزا باقر منشی باشی و میرزا احمد ملا باشی را به عنوان نمایندگان خود به انجمن معرفی کرد. اما همین که این حکمران برای شرکت در جشن تاجگذاری محمدعلی شاه از شهر بیرون رفت، مردم اصفهان با تجمعی اعتراض‌آمیز خواستار عزل او از حکومت شدند و سرانجام با موافقت دربار و مجلس ظل السلطان از حکومت عزل شد.
پس از ظل‌السلطان، تهران، حسین‌قلی خان نظام‌السلطنه مافی را به حکومت اصفهان برگزید. حسین‌قلی خان چهل ساله که سال‌ها حکومت و پیشکاری را تجربه کرده بود، می‌توانست برای مردم اصفهان راضی کننده باشد. نظام‌السلطنه در 29 صفر 1325 آوریل 1907 وارد شهر شد و سه ماهی در اصفهان حکمرانی کرد تا اینکه اوضاع فارس بهم ریخت و به نظام‌السلطنه دستور رسید عازم فارس شود. مردم اصفهان این تغییر را نمی‌خواستند و مانع از حرکت وی به سمت شیراز شدند، ولی عاقبت نظام‌السلطنه، حاجی اعتبار‌السلطنه را نایب الحکومه کرد و روز جمعه دوم جمادی الاول 1325 به سمت شیراز روانه شد.
مردم اصفهان در بهت رفتن نظام‌السلطنه بودند که نیر‌الدوله، سلطان حسین میرزا، نوه فتحعلی شاه قاجار، از شاهزادگان متفرعن و مغرور قاجاری به حکومت اصفهان منصوب شد. وی جمعه اول جمادی الثانی1325ژوئیه 1907 وارد اصفهان شد و حکومت هشت ماهۀ خود را آغاز کرد. حکومت نیرالدوله در اصفهان با چند مشکل عمده مواجه بود، از جمله مسئلۀ کمبود نان، عدم امنیت راه‌های اطراف شهر و همچنین شایعۀ بازگشت ظل‌السلطان به اصفهان، به این ترتیب اعتراض‌ها بالا گرفت، روزنامه‌ها به انتقاد از حکومت وی پرداختند، جمعیت فوق‌العاده از مردم شهر در چهل ستون اجتماع کردند و سرانجام نیر‌الدوله طاقت نیاورد و در 11 محرم 1326 بی سر و صدا راهی تهران شد.
علاالملک از دیپلمات‌های با سابقه وزارت خارجه محسوب می‌شد که پس از نیر‌الدوله به حکومت اصفهان منصوب شد. او در تاریخ 24 محرم 27/1327 فوریه 1908 وارد شهر شد. علاالملک چندی از نابسامانی‌ها را رفع کرد، طرق را امنیت داد و مشکل عدلیه را حل کرد اما وقوع حادثۀ به توپ بستن مجلس و آغاز استبداد صغیر و جوشش مردم اصفهان در تصرف ادارات دولتی، علاالملک را پس از پنج ماه حکومت راهی اصفهان کرد.
در زمان استبداد صغیر، محمدخان غفاری‌کاشی، اقبال‌الدوله در رجب 1326 / اوت 1908 به اصفهان آمد و به همراه معاونش حاکمیت ظالمانه خود را شروع کرد. او آنقدر به رعایا ظلم می‌کرد که در مجلس جزو هشت نفر منفورین ملت شمرده می‌شد و سرانجام موجب قیام مردم اصفهان شد. او در 9 ذی الحجه2/1326 ژانویه 1909 که اصفهان مورد حملۀ نیروهای بختیاری واقع شده بود با لباس زنانه به کنسولگری انگلیس گریخت!
سه روز پس از فتح اصفهان به دست نیروهای بختیاری، صمصام‌السلطنه بختیاری وارد اصفهان شد ولی او چشم به سفره قدرت در تهران دوخته بود و آنچنان دل خوشی از حکومت اصفهان نداشت به همین خاطر در اصفهان نماند و پس از یک سال حکومت این شهر در9 ذی الحجه 27/1327 دسامبر 1909 راهی پایتخت شد.1

طلوع مشروطیت در اصفهان:
بر اساس کتاب های تاریخ مشروطه، آغاز حرکت اصفهان به دوره مهاجرت کبری بر می‌گردد. در تاریخ 8 جمادی‌الثانی 1324 زمانی که مهاجرت بیست روزۀ علما و بزرگان تهران در جریان بود، علمای اصفهان شیخ حسن شیخ العراقین را به قم ماموریت دادند تا ضمن اطلاع از کم و کیف ماجرا، همبستگی مردم اصفهان به این ماجرا را اعلام کند. بالاخره درخواست‌های متحصنین پذیرفته شد و در 21 رجب آن سال، اعلامیه‌های رسمی دولت در پذیرش مشروطیت به گوش همۀ ولایات رسید. بعد از آن نیز به دستور مظفرالدین شاه « نظام نامه مجلس» باید طبع و به همۀ ولایات ارسال می‌شد. این کار به زودی انجام گرفت و در تاریخ 27 رجب از همۀ ولایات خواسته شد که وکلای خود را انتخاب کرده و به تهران بفرستند. این تلگراف که به اصفهان رسید در تاریخ 5 شعبان 1325 نخستین نشست مشروطیت اصفهان در خانۀ آقا نجفی برگزار شد. ظل‌السلطان حاکم وقت اصفهان، با تأنی و ملاحظه همراه با جریان مشروطیت جلو میرفت و همه نوع همراهی نشان می‌داد. ولی طلوع مشروطیت در اصفهان تنها به میل و اراده ظل‌السلطان نبود و افکار عمومی و خواست طبقات مردم نیز در آن موثر بود.2

میرزا علی آقا خراسانی
روزنامۀ جهاد اکبر به کوشش و مدیریت میرزا علی آقا خراسانی منتشر شد. وی از خانواده‌ای روحانی و اهل علم، فردی ادیب و فاضل و از مشروطه‌خواهان و روزنامه‌نگاران موثر اصفهان بود.
تحصیلاتش در علوم قضایی و حقوقی بود، به سیاست توجه خاصی داشت و از ابتدای جریان مشروطه در صف آزادی‌خواهان قرارگرفت و همۀ وقت خود را در جلسات انجمن اصفهان می‌گذراند. از مقالاتش آشکار است که او خواهان رشد فکری مردم بوده و برای آگاه سازی مردم از فواید مشروطیت و ضررهای استبداد، جهاد اکبر را منتشر کرد و مقالات سیاسی، اجتماعی، علمی که بیشتر در قالب نصایح و آگاهی و شناخت بیشتر مردم ایران بود به چاپ رساند.
میرزا علی آقا یک شخصیت سیاسی بود و فعالیت‌های گسترده‌ای در این زمینه داشت. مقالات سیاسی‌اش بسیار شیوا و بلیغ و مشتمل بر دادخواهی از حکام مستبد و طرفداری از جریان مشروطیت بود و همین قلم شیوا و ادیبانه جهاد اکبر بود که موجب برتری این روزنامه در میان دیگر روزنامه‌های هم عصر خود شد.
میرزا علی آقا که بعد‌ها جهاد اکبر نامیده شد. ابتدا مدعی‌العموم مردم اصفهان و سپس در سال 1304 شمسی نمایندۀ مجلس موسسان شد، ولی پس از حذف عدلیه دیگر شغلی را قبول نکرد. او یک مبارز شجاع، پاکدامن، با اخلاق و مردم دوست بود. در زندگی بسیار رنج کشید ولی هیچ‌گاه از تلاش برای رسیدن به اهداف آزادی خواهانه‌اش دریغ نکرد. به مال دنیا اهمیت نمی‌داد و زندگی‌اش با فقر و تنگدستی سپری شد تا حدی که در 25 فروردین 1325 شمسی در اصفهان در فقر و تنگدستی دار فانی را وداع گفت و در تختۀ فولاد تکیه فاضل هندی به خاک سپرده شد.3

مشخصات ظاهری و صفحه آرایی:
روزنامۀ جهاد اکبر با نام « هوالخبیر» که در بالای کادر نوشته شده شروع می‌شود، در سمت راست آن شمارۀ روزنامه و سمت چپ شمارۀ صفحه درج شده است. نام روزنامه با خط نستعلیق در وسط صفحه داخل کادری که بقیۀ مشخصات را داراست درج شده و در همۀ شماره‌ها به همین صورت است. در زیر نام روزنامه سال آن قید شده و در سمت راست آن به این ترتیب می‌باشد: «مدیر کل: میرزا علی آقای خراسانی، محل طبع و انتشار: اصفهان، هر هفته توزیع می‌شود و در آخر تاریخ روزنامه درج شده» در سمت چپ نام روزنامه از بالا: « قیمت روزنامه به صورت سالیانه 25 قران و شش ماهه 15 قران و سه ماهه هشت قران، سایر ولایات به اضافه قیمت پست است. وجه آبونه از هرجا بعد از گسیل سه نمره گرفته می‌شود، اعلانات نافعه به حال دولت و ملت مجاناً نوشته می‌شود. در کادر کوچکتری زیر کادر اصلی هدف روزنامه در تمام شماره‌های به این صورت نوشته شده است: «جریده‌ای است مطلق و آزاد، محرک سلسلۀ حمیت و اتحاد، مهذب اخلاق، محذر از نفاق در مواقع لازمه، بیانات نافعۀ علمیه و مقالات ادبیه و سیاسیه نیز مندرج خواهد شد.» در ابتدای تمام شماره‌ها فهرست مطالب روزنامه درج شده که این امتیازی است که روزنامۀ جهاد اکبر نسبت به دیگر روزنامه‌های آن دورۀ اصفهان دارا می‌باشد. هر شمارۀ جهاد اکبر در هشت صفحه چاپ می‌شده، صفحه‌بندی مشخص و ساده‌ای داشته است. هر صفحه به دو ستون عمودی تقسیم شده و مطالب از بالا به پایین از ستون سمت راست شروع می‌شد. شمارۀ اول روزنامه با خطبۀ حمد و ستایش خدا شروع می‌شود و در همین شماره مطلبی با عنوان «مناسبت اسم» آورده شده که در آن علت انتخاب نام جهاد اکبر برای روزنامه را با ذکر آیه‌ای از قرآن اینگونه اعلام می‌کند: « یا ایها الذین امنو جاهدوا باموالکم و انفسکم فی سبیل الله» «چون ترک عادات راسخه و کسب صفات حسنه را جهاد اکبر شمرده‌اند که بالاتر از جهاد با اعدای ظاهر به دین و سخت تر از ظاهر شدن در معارک جدال با مشرکین است و این جریده هم در مقام تهذیب اخلاق و اغراء بترک شقاق و نفاقست و مجاهده با نفس عین جهاد اکبر است لذا به اسم (جهاد اکبر) نامبردار گردید»4
در روزنامه مطالبی را مشاهده می‌کنیم که به صورت دنباله‌دار هستند و خواننده بقیۀ مطالب را باید در شمارۀ بعدی مطالعه کند. استفاده از این روش در روزنامۀ آن زمان شاید تکنیک خوبی در جذب مخاطب بوده است. در شمارۀ دوم از سال اول گفته شده که آقا میرزا محمد تقی، مدیر مدرسۀ مبارکۀ معرفت با این روزنامه همکاری می‌کند و قرار است روزنامه به مقالات ایشان زینت داده شود. در همان شماره در مطلبی با عنوان «اعلان»5 وجود دارد که طی آن اطلاع رسانی می‌شود که وکالت جریده را در بوشهر به جناب میرزا محمد نقشینه وکیل گرامی تجار محترم اصفهان در مجلس شورای ملی بر عهده دارد.
تحلیل محتوا و سیاست کلی روزنامه
برای تحلیل محتوای روزنامه بیست شمارۀ آن را مطالعه نموده و محورهای مورد بحث روزنامه را اینگونه یافتم:
حمایت از مشروطیت:
از آنجایی که میرزا علی آقا خراسانی خود در صف هواداران مشروطه بود و برای رشد آگاهی مردم از نعمات مشروطیت جهاد اکبر را منتشر کرد. تمام مقالات او رنگ و بویی از حمایت از این جریان و آشکار کردن فوایدش دارد. او در مطالبی از جمله«بیان رفعت و اهمیت مجلس شورا» برای تشکیل مجلس شکرگزاری می‌کند و آن را اینگونه تعریف می‌نماید:«پاسبان و نگهبان عدالت و باعث سعادت و پیشرفت مملکت است و از لطمات خارجه و صدمات نفوس شریره محفوظ می‌دارد و ابواب ترقی را می‌گشاید»6
و همچنین در مطلبی با عنوان «فواید مجلس» نیز بسیار تاکید می‌کند که «در روی زمین ممالکی که مجلس دارند و به این موهبت نائل شدند به کدام درجه از قدرت و ثروت و تمدن نرسیده‌اند و ممالکی که هنوز مجلس ندارند به کدام درکه از وحشت و فقر و ذلت واکشید‌‌ه‌اند ممالک اروپ که از سایر ممالک اسبقند و رفعتشان کوی سبقت ربوده و مثل ژاپن که سی سال است که به لزوم مجلس پی برده و برپا نموده در حد خود به تمدن صحیح رسیده و ایران که فاقد مجلس بوده اینطور دچار خطرات قریبه و مهالک عجیبه گشته”7 و پس از مقایسه اوضاع ایران بدون مجلس و ژاپن متمدن هشدار می‌دهد که اگر تن به استبداد بدهیم چه عاقبتی خواهیم داشت.
اخبار وقایع انجمن ولایتی اصفهان:
جهاد اکبر اخبار انجمن مقدس ملی اصفهان را در مطالب دنباله‌داری با عنوان» وقایع انجمن مقدس ملی اصفهان» به طور مشروح منعکس می‌کرد.
ترویج نهاد‌های داخلی و انجام اصلاحات لازم:
این روزنامه در مطالب دنباله‌داری با عنوان «تمنا» اصلاحاتی که لازمه پیشرفت کشور است را ذکر می‌کند و به تمنا می‌گوید:”آلات حرب می‌خواهیم، توپ‌های سریع‌الاطلاق محتاجیم، تعمیر سرحدات باید نمود، حفظ حقوق خود در حدود و ثغور مملکت باید بنماییم، تعلیم اطفال به وضع جدید و فرستادن آنها در مدارس اسلامیه و...”8
و همچنین در دیگر مقالاتی تاکید می‌کند که باید مردم را آگاه ساخت تا کالاهای خارجی را تحریم کنند و به خرید کالاهای داخلی روی بیاورند تا بتوان استقلال داخلی را حفظ کرده و بدین منظور لازم است شخص شاه خود ملبوسات داخلی را بپوشد.9
اخبار اصفهان و دیگر شهرها:
بخش دیگری از این روزنامه به اخبار سیاسی اصفهان و دیگر شهر‌ها از جمله تهران، رشت و تبریز که جریان مشروطه در آنها پررنگ بود اختصاص یافته بود. این اخبار با تفسیر‌های خود نویسنده همراه بود و مردم اصفهان را از اوضاع این شهرها آگاه می‌ساخت. برای نمونه در یکی از مقالات « اخبار تهران» که به صورت دنباله‌دار چاپ می‌شد آمده که:”بیست و هفتم ربیع‌الثانی مذاکرات مجلس مقدس شورای ملی در خصوص اغتشاشات داخلی صحبت می‌فرمودند. معاون وزیر داخله جناب محتشم‌السلطنه حظور بهم رسانیده وکلای محترم از کثرت دلتنگی به معظم‌الیه سخت تاخت آوردند جدا امنیت تامه را خواستار شدند”10
مقایسه ایران با دیگر کشورها:
در مطالب دنباله‌داری با عنوان « علت تامه در عدم ترقی عامه» که به صورت دنباله‌دار در چندین شماره چاپ شده است با انتقاد از عقب ماندگی ایران در علوم گوناگونی چون طب و زمین شناسی و ... به مقایسۀ غرب با شرق پرداخته و می‌گوید به جز علوم شریعت که به واسطه ثبات آن تا قیامت معتبر مانده بقیه علوم ایرانیان مانند مردگان در قبورند.11
و در مطالب دیگری با عنوان « کثرت تیلیفون در آمریکا» مردم را از پیشرفت تکنولوژی در آمریکا با خبر ساخته و به مقایسه کشورهای دیگر با ایران می‌پردازد تا مردم را از پیشرفت‌های غرب آگاه کند.12
مباحث اسلامی:
از آنجایی که میرزا علی آقا فردی معتقد به دین اسلام و از خانواده‌ای روحانی بود در روزنامه‌اش از دین اسلام به عنوان تمدن اسلام یاد کرده. برای نمونه طی مقالاتی با عنوان «بقیه فضل المتقدم» که به صورت دنباله‌دار از شمارۀ اول روزنامه چاپ می‌شد از حریت و آزادی دفاع می‌کند و ادعا می‌نماید که دین اسلام موسس اساس ترقی است و آبادی به واسطۀ متابعت از دین اسلام صورت می‌گیرد. 13
و همچنین در مطالبی داستان گونه با عنوان «امین و مامون» به روایت اختلافات سیاسی میان این دو شخص بعد از مردن پدر آنها رشید و نزاع میان سنی و شیعه که تاکنون ادامه دارد می‌پردازد.14
تأسیس مدارس و گسترش تعلیم و تربیت:
جهاد اکبر بر تأسیس مدارس و گسترش علوم تأکید داشت و در مقالات خود توجه دولت را به این امر جلب می‌کرد و همچنین دربارۀ تأسیس و مدیریت مدرسه‌های جدید به مردم خبر می‌داد. برای مثال در تاریخ 27 ربیع الثانی1325 از تأسیس مدرسه ایتام در اصفهان خبر داد و در مورد مدرسه نوشت:«قرار شده به صورت مجانی اصول و فروع دینی اسلام را به آنها بیاموزند و در ضمن هم صنعتی که به درد این اطفال بی پدر بخورد به آنها آموخته شود و از بی‌نوایی تلف نشوند و به قدر قوه اعانه مدرسه هم به آنها لباس و لوازم تحریر و کتاب و غیره داده می‌شود»15
همچنین در مطالب دیگری از تأسیس مدرسۀ اتحاد، شرافت و مدرسه شرافت خبر داد. این روزنامه همچنین با دیدی انتقادی دربارۀ تأثیر انقلاب مشروطیت در برپایی مدارس جدید سخن گفته بود:« ناشکری نمی‌شود. امسال با سنوات سابق فرق کرده. سابقاً اگر خدای ناکرده کسی مدرسه افتتاح می‌کرد گویا یک فسق بزرگی کرده که مستحق همه گونه مذمت بود ولی امسال اگر کسی اقدام در این امر شریف نماید اگرچه او را درخور هیچ نوع مساعدت و مضاعدت نمی‌دانند. لکن از تحسین و تمجید زبانی مضایقه نمی‌فرمایند»16 و این معجزهای بود که با انقلاب مشروطیت در جامعه ایرانی رخ داد.

نتیجه گیری:
در پایان می‌توانم بگویم که جهاد اکبر روزنامه‌ای است سیاسی، اجتماعی، فرهنگی که با هدف حمایت از مشروطیت و رشد آگاهی‌های مردم به چاپ رسید. در تمام مقالاتش این هدف را مدنظر داشت و همچنین در مورد دیگر محورهایی که در مورد آن صحبت کردیم به مردم آگاهی داد. تمام این موارد و چاپ‌های منظم موجب شد که یکی از تاثیر‌گذار‌ترین و پر مخاطب‌ترین روزنامه‌های عصر مشروطیت اصفهان باشد. آخرین شمارۀ جهاد اکبر در تاریخ 6 رجب 1327 چاپ شد.
مطبوعات بهارستان شماره 2

منابع:
1 . رجایی، عبدالمهدی، تاریخ مشروطیت اصفهان، سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری تهران، چاپ اول، 1385.
2 . همان.
3 . عقیلی، سید احمد، نگرشی بر مشروطیت اصفهان «مشاهیر عصر مشروطه مدفون در تخت فولاد»، اصفهان، سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری ، 1385.
4 . جهاد اکبر، سال اول، شماره 1، 6محرم 1325.
5 . جهاد اکبر، سال اول، شماره 2، 14 محرم 1325.
6 . جهاد اکبر، سال اول، شماره 7، 24 صفر 1325.
7 . جهاد اکبر، سال اول، شماره 7، 24 صفر 1325.
8 . جهاد اکبر، سال اول، شماره 11، 26 ربیع المولود 1325.
9 . جهاد اکبر، سال اول، شماره 10، ربیع المولود 1325.
10 . جهاد اکبر، سال اول، شماره 16، 8 جمادی الاول1325.
11 . جهاد اکبر، سال اول، شماره 7، 24 صفر 1325.
12 . جهاد اکبر، سال اول، شماره 3، 22محرم 1325.
13 . جهاد اکبر، سال اول، شماره 2، 14 محرم 1325.
14 . جهاد اکبر، سال اول، شماره 2، 14محرم الحرام1325.
15 . جهاد اکبر، سال اول، شماره 23، 14 رجب 1325.
16 . جهاد اکبر، سال اول، شماره 20، 9 جمادی الثانی 1325.