آمار علیه آمار

به این معنی که دست‌کم کتابخانه ملی و خانه کتاب در جایگاه دو نهاد مهم این حوزه که هر کدام به شکلی مجوزهای لازم برای انتشار کتاب را صادر می‌کنند آمارهای متناقضی ارائه می‌دهند.

به گزارش جام‌جم، بررسی آمارهای رسمی انتشار کتاب تضاد فاحشی را در آمارهای نشر مکتوب نشان می‌دهد. سازمان اسناد و کتابخانه ملی که صادرکننده فیپا (فهرست‌نویسی پیش از انتشار) برای کتاب‌هاست و هر کتابی باید آن را داشته باشد، آمار سال 1392 را 49 هزار و 367 هزار معرفی می‌کند. از سوی دیگر موسسه خانه کتاب که ارائه‌دهنده آمار نشر کشور و صادرکننده شابک (شماره استاندارد بین‌المللی کتاب پیش از انتشار) است، آمار تعداد کتاب‌های منتشر شده در سال 1392 را 64 هزار و 632 عنوان اعلام می‌کند.

اگر بخواهیم درباره 8 ماهه نخست سال جاری هم صحبت کنیم، باید بگوییم که کتابخانه ملی در این بازه زمانی برای 32 هزار و 620 کتاب فیپا صادر کرده است. این در حالی است که در همین مدت بر اساس آمار خانه کتاب، 41 هزار و 251 عنوان کتاب منتشر شده است.

صدور شابک به صورت انبوه

حالا اگر بخواهیم بحث شابک (شماره استاندارد بین‌المللی کتاب پیش از انتشار) را هم به میان بکشیم، اوضاع پیچیده‌تر می‌شود، چون شابک به صورت گروهی در اختیار ناشران قرار می‌گیرد. روح‌الله سلطانی مدیر امور شابک موسسه خانه کتاب به خبرنگار ما می‌گوید: ما برای مولفان می‌توانیم تعداد شابک صادر شده را اعلام کنیم، اما نمی‌توانیم بگوییم در یک بازه زمانی چه تعداد شابک برای کتاب‌ها صادر شده است. علتش هم این است که ما به تعداد کتاب‌ها شابک صادر نمی‌کنیم، بلکه به صورت گروهی به ناشران شابک واگذار می‌کنیم. گروه‌ها هم ممکن است همه شابک‌ها را در طول یک سال واگذار نکنند. مثلا ما به ناشری ده شابک می‌دهیم. می‌توانیم مشخص کنیم این تعداد ناشر شابک گرفتند، اما نمی‌توانیم بگوییم این تعداد کتاب شابک گرفتند. ما پیشاپیش به ناشران شابک می‌دهیم، هر وقت شابک‌های واگذار شده به ناشری تمام شد، به ما اعلام می‌کند چطور این شابک‌ها را استفاده کرده است و ما در صورت استفاده درست آنها، دوباره به تعداد برایشان شابک در نظر می‌گیریم.

او در پاسخ به این پرسش که چرا پیشاپیش در تعداد انبوه به ناشران شابک داده می‌شود، بیان کرد: این برای تسهیل کار ناشران است. ما 11 هزار ناشر داریم. نمی‌توانیم پاسخگوی بر فرض4000 ناشر در یک ماه باشیم.

سلطانی در پاسخ به این سوال که آیا چنین فرآیندی جای سوءاستفاده را باز نمی‌گذارد، عنوان کرد: از شابک چه سوءاستفاده‌ای می‌شود کرد؟ اگر برفرض ناشری بنا به اختلاف با پدیدآورنده، شابک یک کتاب را به کتاب دیگری اختصاص دهد، از نظر قانونی هیچ مشکلی ندارد. شابک، به کتاب از نظر قانونی ارزشی نمی‌دهد، بلکه یک ابزار برای خرید، فروش، انبارگردانی و بازیابی اطلاعات است. نه این‌که بگوییم این شابک حتما متعلق به این پدیدآورنده یا ناشر است.

مدیر امور شابک موسسه خانه کتاب با تاکید بر این نکته که ما گزارش‌های روزانه داریم که کدام ناشر از شابک‌های گروهی استفاده غلط کرده است، گفت: نمی‌توان نتیجه گرفت ناشران تعدادی شابک را نگه می‌دارند برای سال بعد. این‌که تعدادی از شابک‌های ناشران به سال بعد منتقل می‌شود، دلایل زیادی دارد. از جمله این‌که اصلا ممکن است ناشر اعتبار برای چاپ کتاب نداشته باشد.

به گفته سلطانی، شابک شماره استاندارد بین‌المللی کتاب پیش از انتشار کتاب است. اگر کتابی چاپ شد شابک متعلق به همان کتاب می‌شود و اگر بنا به هر دلیلی منتشر نشد می‌تواند به کتاب دیگری تعلق بگیرد. این امری طبیعی است و خلاف قانون نیست. مدارک لازم جهت دریافت شابک برای ناشران شامل پروانه نشر و آرم انتشارات و برای مولفان شامل تصویر کارت شناسایی مولف و پی.دی.اف 30 صفحه اول کتاب است.

فیپا نیز فهرست نویسی پیش از انتشار کتاب است. هر کتابی پیش از انتشار باید فیپا داشته باشد. مدارک مورد نیاز برای دریافت فیپا 30 صفحه اول کتاب همراه با فرم اطلاعات کتاب شامل عنوان، پدیدآورنده، ناشر و شابک است.

فیپاهایی که کتاب نشدند

محبوبه قربانی، معاون اداره کل پردازش و سازماندهی سازمان اسناد و کتابخانه ملی درباره روند صدور فیپا به جام‌جم می‌گوید: به همه درخواست‌ها برای صدور فیپا پاسخ داده می‌شود. البته طبیعی است برخی درخواست‌ها با اندکی فاصله صادر می‌شود و به همین دلیل در گزارش فیپاهای صادر شده در ماه بعدی قرار می‌گیرند.

او با تائید این امر که برخی کتاب‌ها فیپا گرفته‌اند، اما هرگز منتشر نشده‌اند، گفت: فیپاهایی در سیستم ما وجود دارد که هرگز به صورت کتاب منتشر نشده است و ما از سرنوشت آن خبر نداریم. او درباره تضاد میان آمار فیپا و کتاب‌های منتشر شده در طول یک سال نیز بیان کرد: تاکنون تعداد فیپاهای صادر شده از سوی کتابخانه ملی هرگز از عدد 50 هزار بالاتر نرفته است. این در حالی است که آمار نشر کتاب در کشور طی سال‌های اخیر هرگز از 60 هزار عنوان کمتر نبوده است. بخش اطلاع‌رسانی خانه کتاب در این زمینه به خبرنگار ما اعلام کرد یکی از دلایل این تضاد مربوط به این می‌شود که برای کتاب‌های چند جلدی کتابخانه ملی تنها یک فیپا صادر می‌کند، اما در آمار نشر به تعداد مجلدات، رکورد ثبت می‌شود.

البته جدای از این بحث، اطلاعاتی وجود دارد که تعداد قلیلی از ناشران فیپا نمی‌گیرند و خودشان به صورت جعلی آن را می‌سازند. اگرچه با توجه به صدور پیش از انتشار فیپا و شابک، نمی‌توان انتظار داشت آمار فیپا و شابک صادر شده دقیقا منطبق با تعداد کتاب‌های منتشر شده باشد (به دلیل این‌که فرآیند انتشار کتاب در کشور زمانبر است)، اما این اختلاف چنان است که می‌توان واژه «فاحش» را به آن اطلاق کرد.

به طور قطع چنین تضادهایی برای بسیاری از افراد و نهادهای مرتبط می‌تواند ایجاد مشکل کند. از آن جمله می‌توان به برخی کتابخانه‌های موضوعی، پژوهشگران و همچنین دبیرخانه‌های جوایز کتاب اشاره کرد که در تلاطم تضاد میان آمارهای فیپا و آمارهای نشر کشور، دچار سردرگمی می‌شوند. به عنوان مثال پیش‌تر و در نشست خبری شانزدهمین دوره جایزه کتاب سال دفاع مقدس نصرت الله صمدزاده رئیس کتابخانه جنگ حوزه هنری گفته بود: آن چیزی که قابل توجه و تامل است وجود 300 عنوان کتاب در بانک مرجع کتابخانه ملی ایران است که تاکنون اصلا چاپ نشده است و این آمار نیز متعلق به سال 90 تا 92 بوده که از سوی کتابخانه ملی فیپا گرفته‌اند اما به دلایلی اصلا چاپ نشده‌اند.

سجاد روشنی / گروه فرهنگ و هنر