آرایش مو و ریش شاهان روی سکه‌های اشکانی

کور‌ش هخامنشی (550 ـ530 پ.م) متوجه لزوم سکه و تأسیس ضرابخانه شده بود ولی مرگ به او این فرصت را نداد، لذا داریوش هخامنشی (522 ـ486 پ .م) اولین کسی بود که در ایران بضرب سکه اقدام کرد. وی سکه‌های طلا و نقره بنام‌های (در یک و شکل یا سیگلوی) به ترتیب به وزن 8.41 گرم و 5.6 گرم ضرب کرد. روی سکه تصویر شاه هخامنشی به شکل کماندار پارسی دیده می‌شود که به علامت نیایش خدای بزرگ اهورامزدا، زانو زده و کمانی را در حال کشیدن زه و در دست دیگر نیزه‌ای دارد. در پشت سکه نیز چند فرورفتگی مشاهده می‌شود. همچنین سکه‌ای از داریوش سوم به‌دست آمده‌ که به‌جای نیزه خنجری را به‌دست گرفته است. سکه‌های نخستین هخامنشی بنام سکه‌های شاهی معروف بوده است. قدرت مالی هخامنشیان بسیار زیاد بوده به‌طوری که مزد هر سرباز خارجی که برای ارتش ایران کار می‌کرده است یک سکه طلا (دریک) در ماه بوده است. در سراسر ایران هخامنشی ضرابخانه‌های سلطنتی بنابر آنچه احتیاج بود سکه ضرب می‌کردند ولی در مواقع لزوم و بروز جنگ فرمانروایان یا ساتراپ‌های محلی که اطراف پادشاه مامور تشکیل و تدارک سازوبرگ و جنگ‌افزار بودند سهم بیشتری برای ضرب سکه از خزانه سلطنتی دریافت می‌کردند. از ساتراپ‌های هخامنشی که در تاریخ ایران نام آنها برده شده است مانند داتام ـ پاره و فرناباد که مدت‌ها فرمانروایی کیلیکیه و سوریه و بابل را برعهده داشتند سکه‌های با ارزشی در مجموعه موزه ملی موجود است.

سکه‌های دوران اسکندر به دلیل تنوع نقش و زیبایی بسیار جالب است. برخی از آنها را که بی‌شک هنرمندی توانا و زبردست تهیه کرده است، می‌توان جزو شاهکار‌های هنری دانست. درباره سکه‌های اسکندر و تصاویر وی روی آنها نظرهای مختلفی وجود دارد. عده‌ای نقش این سکه را تصویر خود اسکندر می‌دانند که به صورت یکی از خدایان جلوه‌گر شده است و بعضی دیگر آن را تصویر خیالی یکی از خدایان می‌دانند، زیرا تصاویر اسکندر بر روی سکه‌ها یکسان نیست، ولی آنچه بیشتر مورد نظر است این است که سکه‌های اولیه بخصوص سکه‌های طلا که نقش کلاهخود دارد و در یونان و مقدونیه ضرب شده، مربوط به خود اسکندر است که از نظر هنری بسیار جالب و تصویر حقیقی او بوده است. تصویر سکه‌های اسکندر بیشتر به نقش نیم‌تنه او و به شکل هرکول، مظهر قدرت و توانایی و از قهرمانان افسانه‌ای قدیم یونان است که کلاهی از پوست شیر روی سر کشیده و در پشت سکه خدای بزرگ یونان، زئوس روی تخت نشسته، عصای قدرت را به‌دست گرفته و نام اسکندر بخط یونانی کنار آن نوشته شده است. در حفاری سال‌های 1341 و 1342 هیئت مشترک ایران و انگلیس در پاسارگاد، تعدادی از سکه‌های اسکندرو سلوکوس اول به‌دست آمده که از نظر نقش بسیار جالب است. این سکه‌ها ضرب شهرهای شوش، بابل، اکباتان کاپادوکیه و آرارات در مجموعه موزه ملی ایران باستان موجود است.

از سکه‌های شاهان باختر (250 پ.م) که بر ایالات شرقی حکومت می‌کردند نمونه‌های جالبی وجود دارد که هر یک نشان‌دهنده وضع اجتماعی، اقتصادی، تاریخ، هنر و فرهنگ آن سرزمین است. سکه‌های اشکانی مدارک با ارزشی است که ‌ وضع اقتصادی آن دوره را معرفی کرده و تاریخ 500 سال شاهنشاهی بزرگ ایران را از جهات مختلف بررسی می‌کند. در دوره اشکانیان داد و ستد با سکه‌های نقره، مس و برنز انجام می‌پذیرفت و سکه طلا تا به‌حال از آنها دیده نشده است.

شاهان اشکانی به آرایش مو و ریش توجه خاصی داشتند و از روی نقوش سکه‌ها می‌توان به طرز آرایش آنها پی برد، برگردن تمام آنها گردنبند مروارید از یک تا چهار ردیف آویخته شده است. پادشاهانی که دوران سلطنت آنها طولانی بوده است بخوبی تغییراتی که براثر گذشت زمان در چهره آنها پدیدار شده است را می‌توان مشاهده کرد. روی سکه‌ها تصویر نیم یا تمام رخ شاه به طرز دقیقی حک شده است و بر پشت سکه‌ها معمولا نقش ارشک، موسس این سلسله نشسته روی سکویی قرار دارد که کمان به‌دست گرفته است و این به پاس احترامی ‌است که آنها نسبت به موسس خاندان خود ابراز می‌‌کردند. بر پشت سکه‌های درهمی‌، شاه بر تخت نشسته و فرشته بالداری حلقه سلطنت را به او می‌دهد. اوایل نوشته روی سکه‌ها به خط یونانی و شهرت شاهان را دربردارد ولی از زمان سلطنت بلاش اول (51-78 م) (خط آرامی) و پهلوی اشکانی روی سکه‌ها به‌کار می‌رفت. انواع تاج‌های این دوره، بعضی بسیار ساده و بعضی مثل تاج ملکه مورا، همسر فرهاد چهارم بسیار مجلل و جواهر‌نشان بوده است. در سکه‌های پارتی علامات اختصاری که معرف ضرابخانه شهر است در پشت سکه قرار دارد. چنانچه از روی سکه‌ها برمی‌آید شهرهایی که دارای ضرابخانه بوده اند شامل: نیسا، دارا (در ناحیه دره گز کنونی)، صد دروازه (نزد یک دامغان) تمبراکس (ساری)، سیرینک (نزدیک ساری)، هگمتانه (همدان)، شوش سلوکیه‌و رکا(ری)، مرو، تیسفون، هرات، کنگاور، نهاوند و... است. در دوره سلوکی منطقه الیمایی که سکه‌های آن اهمیت بسیاری دارد ناحیه خوزستان، ایلام قدیم، دزفول و شوش را شامل می‌شد که بوسیله فرمانروایان محلی اداره می‌شد و از دوره مهر داد اشکانی (171-128پ.م) که این نواحی را به تصرف خود در آورد به فرمانروایان محلی و شاهزادگان که از طرف شاه منصوب می‌شدند اجازه ضرب سکه داده شد. قدیمی‌ترین سکه این دوره حدود 100 پ.م. و مربوط به کامناسکریس دوم است.

سکه‌های دوره ساسانیان از اهمیت بسیار بالایی برخوردارند، پارس درزمان هخامنشی موقعیت بسیار مهمی‌ داشته است، زیرا شاهان هخامنشی بجز سکونت در پإیتخت‌هایی چون شوش، بابل و هگمتانه مدت زیادی از سال را در کاخ‌های تخت جمشید بوده‌اند. به همین دلیل پارس به‌واسطه سکونت شاهان وضع مخصوصی داشته است و فرمانروایی این ناحیه از دوره هخامنشی در دست این خاندان بود.

سکه‌های اولین فرمانروایان با نقش تصویر شاه است که کلاه پارسی مخصوص هخامنشیان را برسر دارند. در پشت سکه آتشکده قرار دارد و در یک طرف درفش و در طرف دیگر شاه پارس که ریاست مذهبی را دارد و در حال نیایش در مقابل آتشگاه ایستاده است. نقش سکه‌های پارس از زمان فرادات دوم (133 ـ 88 پ.م‌) تحت تأثیر سکه‌های اشکانی قرار گرفت نوشته سکه‌های پارسی در دوره ضرب سکه‌های ساسانی از سال تاجگذاری اردشیراول (224میلادی) آغاز شد و در سال (652 میلادی) پایان یافته که سال سقوط این سلسله است. در این مدت شاهان متعددی سلطنت کردند، بعضی از آنها چند ماهی بیشتر سلطنت نکردند و برخی مثل خسرو انوشیروان نزدیک به نیم قرن سلطنت و سکه‌های متنوعی نیز ضرب کردند، با توجه به سکه‌های پادشاهان مختلف می‌توان به بسیاری از وقایع و آداب و رسوم آنها آشنایی پیدا کرد و از آن جمله است سیمای شاهان انواع تاجها، تزئینات لباس، آرایش مو و چهره، خط و تحول آن القاب شاهان، قدرت زمان سلطنت آنها و همچنین نام مراکزی که در آنجا ضرابخانه داشته‌اند از زمان سلطنت بهرام پنجم (391.420 میلادی) نام شهرها روی سکه‌ها ضرب شد. سکه‌های ساسانی دارای انواع تاجها، آرایش مو و چهره و جواهرات گرانبها روی تاج‌ها هستند. بر پشت سکه‌ها معمولا نقش آتشدان با شعله‌های فروزان وجود دارد و در اطراف آن دو نگهبان که شاه یا ولیعهد یا دو نفر از شاهزادگان هستند، منقوش است. سکه‌های بهرام دوم و ملکه او که برای اولین بار در این دوره نقش ملکه روی سکه ظاهر می‌شود دارای دو نوع تاج می‌باشد، یکی مدور دور تا دور تاج، جواهر نشان بوده ‌ و دیگر تاج بلندی است که سرکرازی در تمامی‌تاج قرارگرفته ‌ و در حاشیه آن جواهرات به‌کار رفته است.

عبدالرحمن رحیمی / کارشناس تاریخ