پشت ویترین‌های زرد، شهری است...

اما جالب است بدانید که برای این‌که طلا یا جواهر به پشت ویترین فروشگاه‌ها برسد زحمت‌های زیادی روی آن کشیده شده و مراحل متعدد و ظریفی را طی کرده است؛ به طوری که می‌توان به طلاسازی مانند فرش دستباف، لقب هنر صنعت داد. هنر صنعتی که ایرانیان از گذشته‌های بسیار دور نقشی پیشرو و انحصاری در پیدایش و تکوین آن داشته‌اند. بنابراین بد نیست با هنر صنعت طلاسازی و مراحل آن بیشتر آشنا شویم.

به طور کلی استخراج انواع سنگ طلا به دو روش عمومی روباز و زیرزمینی از معادن انجام می‌‌پذیرد. استخراج سنگ طلا از معادن روباز به مراتب سهل‌تر و با سرمایه‌گذاری و هزینه‌های عملیاتی کمتری قابل انجام است. اکنون حدود 65 درصد استخراج سنگ‌های طلادار در آمریکا از معادن روباز و 35 درصد از معادن زیرزمینی صورت می‌گیرد. طلا به عنوان یکی از فلزات گران‌قیمت و ارزشمند، علاوه بر مصارف زینتی آن، پشتوانه پولی در سیستم بانکی هر کشور است. اما اثرات این مهم هنگامی نمود خارجی و قابل لمس خواهد داشت که بتوان عملیات فرآوری و استحصال آن را نیز از کانسنگ مربوط انجام داد.

آغاز طلاسازی

انجام کار طلاسازی دارای مراحل یا رسته‌های گوناگونی است. رسته‌های زرگری به بخش‌های ریخته‌گری، ملیله‌کاری، مخراجکاری، آبکاری، قلم‌زنی، تراشکاری، اره‌کاری، زنجیرسازی، النگوسازی و سازندگان کار دست جواهرسازان تقسیم می‌شود. طلاسازی هم مانند مشاغل دیگر نیاز به وسیله‌هایی مانند کوره ذوب، چرخ‌نورد، اره، چکش، هوا گاز و برخی وسایل کوچک و ابزار سنجش بسیار دقیق دارد.

در بدو ورود شمش طلا به کارگاه به عنوان مواد اولیه تولید، پس از عیار کردن با استاندارد 750 وارد کوره ذوب می‌شود و در 1064 درجه سانتی‌گراد ذوب شده و به صورت مفتول طلا یا تسمه طلا در قالب مخصوص ریخته می‌شود. شمش‌ها بعد از تحویل، به وسیله مس و نقره مخلوط ذوب یا به اصطلاح، آلیاژ شده و در کوره ذوب طلا که بوته ذوب نام دارد، ذوب می‌شود و آلیاژی که طلاسازان بر آن واقف هستند، به دست می‌آید.

بعد از این‌که شمش طلا ذوب شد وارد مرحله ریخته‌کاری می‌شویم. دراین مرحله یک سری قالب‌های ماشینی وجود دارد که ریخته‌کاری نام دارد. در این مرحله ممکن است قالب‌هایی در اشکال گوناگون مورد استفاده قرار گیرد. به طور معمول طلای مذاب در قالب‌ها به صورت شمش ورقه‌ای در می‌آید و آنها را در قالب‌های ریزتری می‌ریزند. بعد از این‌که طلا در قالب‌ها ریخته شد با استفاده از وسیله‌ای به نام نورد، ورقه‌های طلا را نازک می‌کنند. زمانی که چرخ‌نورد کار خودش را انجام داد کارگران طلاسازی کار خود را شروع و هنر خود را نشان می‌دهند. تا اینجا همه کارها توسط ماشین انجام می‌شد و نیروی انسانی بیشتر نقش ناظر را داشت، اما از این مرحله به بعد این هنر است که می‌تواند یک طلای ذوب شده را به اشکال گوناگون دربیاورد. قالب‌های طلا به طور معمول در قالب‌هایی که به شکل مفتول است در آورده می‌شوند تا برای ساخت زنجیر، گردنبند و دستبند مورد استفاده قرار گیرد. البته برای ساخت و تولید زنجیر به همان شکل طلا را ذوب می‌کنند و به صورت مفتول‌های نازک در می‌آورند و وارد دستگاه زنجیر بافی می‌کنند و بعد به وسیله دستگاه جوشکاری قطعات طلا را با ظرافت خاصی به هم متصل می‌کنند و به شکل معمول زنجیر در می‌آورند.

دستگاه‌ها و ابزارهای طلاسازی

ساده‌ترین ابزار مورد استفاده در طلاسازی، قیچی آهن‌بری است. همان‌طور که از نام این وسیله پیداست این وسیله برای برش ورقه‌های طلا مورد استفاده قرار می‌گیرد. انبر‎‌هایی در طلاسازی استفاده می‌شود که بسیار باریک و سر آنها نازک و در ابعاد و اشکال مختلف موجود است. انبر تخت دم‌پهن، انبر نوک‌تیز، انبر چنبر و انبر دم‌گرد انواع انبرهایی است که در طلاسازی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

بوته ذوب: بوته ذوب کوره‌ای است که برای ذوب طلا استفاده می‌شود. این بوته‌ها در فضایی مانند تنور قرار می‌گیرند و طلای داخل محفظه را به دلیل حرارت زیاد ذوب می‌کنند. این بوته‌ها دارای یک دسته فلزی هستند که بعد از اتمام ذوب‌شدن این دسته فلزی به دور آن متصل می‌شود تا تخلیه طلای ذوب شده راحت‌تر باشد.

چرخ‌نورد: چرخ‌نورد وسیله‌ای است که طلا را نازک می‌کند. کار این چرخ این است که طلا را باریک می‌کند یا به صورت ورقه در می‌آورد. این ورقه‌های طلایی باریک به بخش‌های دیگر برای طراحی و هنرهای دستی یا ساخت طلای ماشینی منتقل می‌شود. چارچوب این دستگاه از چهار ستون استوانه‌‌ای که صفحات بالایی و پایینی را به یکدیگر متصل می‌کند تشکیل شده است.

سوهان: سوهان‌کاری یکی از فعالیت‌هایی است که در طلاسازی بسیار با اهمیت است. به این دلیل که اگر سوهان‌کاری در همه اجزای یک طلا تراز نباشد آن طلا ارزش زیبایی خود را از دست می‌دهد. لباس سوهان‌کاران با بقیه افراد کمی تفاوت دارد. آنها یک رو پوش گردنی بلند به تن دارند. از آنجا که همه اجزای طلا دوباره قابل استفاده است سوهان‌کاران روپوش خود را در زمان سوهان‌کاری برای این‌که براده‌های طلا زمین نریزد زیر طلا می‌گذارند. در این بخش هنر یک طلاساز جنبه عملی پیدا می‌کند و نمایش داده می‌شود. طلا بعد از سوهان‌کاری وارد دستگاه پرداخت‌کاری می‌شود. جلوی چرخ دوار حفاظی که جنس آن از پارچه‌های بافته شده و محکم است قرار گرفته و موادی که طلا در آن آغشته شده راجذب می‌کند. این کار باعث می‌شود تا رنگ کدر از روی طلا حذف شود و رنگ زرد و براق آن نمایان شود.

اره: وقتی نام اره را می‌شنویم تصور یک اره بزرگ یا قطع یک درخت به ذهنمان می‌رسد. اما اره‌ها در صنعت طلاسازی بسیار کوچک هستند. این اره‌ها برای برش‌های دستی به کار برده می‌شود و برخی از اشکال عمده روی محصولات طلا توسط این اره‌ها نقش‌بندی می‌شود. اره مویی جزو وسایل اصلی یک زرگر است. بر حسب مورد کاری، از کمان اره‌هایی با عمق‌های متفاوت استفاده می‌شود، که معمولا 20- 6 سانتی‌متر است. هر دو انتهای تیغه اره در فک‌های گیره کمان اره گرفته شده و توسط پیچ‌های خروسکی یا از آن بهتر، با اهرم لنگ کشیده می‌شود.

جوش: جوش دادن یکی از کارهایی است که در صنعت طلاسازی بسیار با ظرافت انجام می‌شود. لحیمی که برای جوش دادن طلا به طلا مورد استفاده قرار می‌گیرد از جنس طلاست، اما با یک فلزی به نام کادمیوم آلیاژ می‌شود و هدف از این آلیاژ کردن این است که نقطه ذوب طلا را پایین بیاورد و دو تکه طلا به هم جوش بخورد.

حدیده: بدون شک مهم‌ترین ابزار در پروسه کشش، حدیده کشش است. حدیده صفحه‌ای از فولاد است که در آن سوراخ‌هایی به شکل یکسان ایجاد شده است و اندازه آنها از یک سوراخ به سوراخ دیگر به طور یکنواخت کاهش می‌یابد. همچنین از حدیده‌های مخصوص که سوراخ‌های آنها می‌تواند به شکل مربع، مستطیل، مثلث و چاقویی باشد، استفاده می‌شود.

دستگاه برش: وسیله شکل‌دهی طلا را دستگاه برش می‌گویند. این وسیله برای طراحی‌های ماشینی استفاده می‌شود و طلا را در ابعاد و اشکال گوناگون در می‌آورد.

ملیله‌کاری: سرانجام نوبت به اوج پیاده‌سازی هنر روی طلای شکل داده شده، می‌رسد. ملیله‌کاری از جمله ظریف‌ترین هنر رشته‌های فلزکاری و یکی از برجسته‌ترین صنایع‌دستی ایران است که روی طلا جلوه‌ای خاص دارد. هنر ملیله‌کاری، محصول کار با طلا، نقره و مس است که به صورت مفتول‌های باریک درآمده و با صرف وقت و دقت فوق‌العاده و مهارت و هنرمندی ملیله‌کار، از طریق برشی ، با بهره‌گیری از نگاره‌های سنتی و طرح‌های اسلیمی به هم پیوند داده می‌شوند. ملیله‌کاری در انواع مختلف زینتی همچون سنجاق گل‌سینه، گردنبند، انگشتر و انواع مختلف تزئینی همچون پایه استکان، سینی و... ساخته می‌شود که قدمت آن به 200 سال قبل از میلاد مسیح می‌رسد. قدیمی‌ترین ملیله ایران به روایت بیشتر محققان مربوط به سال‌های 330 تا 550 ق.م. (دوره هخامنشی) است.

محمد‌حسین علی‌اکبری ‌/ ‌گروه اقتصاد