نگاهی دیگر به سکه های ولیعهدی امام رضا(ع)

درهم‌های مزیّن به نام امام رضا^(ع) از سال 201 تا 205 ق در این ضرابخانه‌ها ضرب می‌شد: مرو (201 - 202 ق)، سمرقند (202 ـ 203 ق)، محمدیه (202 ـ 204 ق)، اصفهان (202 ـ 205 ق)، نیشابور (203 ق)، و فارس (203 ـ 204 ق).

وزن این درهم‌ها، مانند دیگر درهم‌های عباسی، حدود 97/2 گرم یا اندکی کمتر است. شایان ذکر است که امام رضا^(ع) در سال 203 ق به شهادت رسیدند؛ از این رو، ضرب سکه به نام آن حضرت در سالهای 204 ق (در محمدیه و اصفهان و فارس) و 205 ق (در اصفهان) باید دلیلی داشته باشد. یک دلیل می‌تواند این باشد که مأمون می‌خواست همچنان علاقه‏ خود را به آن حضرت نشان دهد و بدین طریق دل شیعیان را به دست آورد. دلیل دیگر می‌تواند این باشد که قالبهای این درهم‌ها را قبلاً در سال 203 ق ساخته بودند و نمی‌خواستند این قالبها بدون استفاده رها شود .

نمونه‏ درهم مزیّن به نام امام رضا^(ع)، ضرب مرو، 202 ق

نوشته‏ی زمینه‏ روی سکه: لا اله الا الله، وحده لا شریک له، المشرق

نخستین نوشته‏ پیرامونیِ روی سکه: بسم الله، ضرب هذا الدرهم بمرو سنه اثنتین و مائتین

دومین نوشته‏ پیرامونیِ روی سکه: لله الامر من قبل و من بعد و یومئذ یفرح المؤمنون بنصر الله

نوشته‏ زمینه‏ پشت سکه: لله، محمد رسول الله، المأمون خلیفه الله، مما امر به الامیر الرضا ولی عهد المسلمین علی بن موسی بن علی بن ابی‌طالب، ذوالریاستین

نوشته‏ پیرامونیِ پشت سکه: محمد رسول الله ارسله بالهدی و دین الحق لیظهره علی الدین کله و لو کره المشرکون

منظور از «المشرق» که در پایین زمینه‏ی روی سکه نوشته شده، ایران و دیگر سرزمینهای شرقی خلافت اسلامی است. شایان ذکر است که گاه بر سکه‌های اسلامی برای نمایاندن منطقه‌ای که سکه در آنجا ضرب شده، از واژه‌های «العراق»، «المغرب» و «المشرق» استفاده شده است. «العراق» بر مدینه‌السلام، مرکز خلافت عباسی، و شهرهای پیرامون آن، «المغرب» بر انبار و سرزمینهای شمال آفریقا، و «المشرق»، چنان که پیشتر گفته شد، بر ایران و دیگر سرزمینهای شرقی دلالت می‌کرد.

منظور از «ذوالریاستین» که در پایین زمینه‏ی پشت سکه نوشته شده، فضل بن سهل سرخسی، وزیر مأمون، است. نام «ذوالریاستین»، به‌تنهایی یا به همراه نامهایی دیگر، بر بسیاری از سکه‌های دوران خلافت مأمون نقش بسته است: همچون دینارهای ضرب مدینه‌السلام (198 ـ 204 ق)، مصر (198 ـ 206 ق)، و واسط (200 ـ 202 ق)؛ درهم‌های ضرب بلخ (196 ق، 198 - 199 ق)، مرو (197 – 198 ق، 200 - 202 ق)، نیشابور (197 – 203 ق)، هرات (198 ـ 200 ق)، مدینه‌السلام (198 ـ 203 ق)، اصفهان (198 – 205 ق)، بصره (198 ـ 204 ق)، سمرقند و محمدیه (198 ـ 205 ق)، رقه (199 ق)، رافقه و مصر (199 ـ 200 ق)، کوفه (199 ـ 204 ق)، زرنج و معدِن باجُنَیس (199 ـ 205 ق)، واسط (200 ق، 203 ق)، فُستات مصر و مکه (201 ـ 202 ق)، ارمینیه (202 ـ 205 ق)، و فارس (203 ـ 204 ق)؛ و برخی از فَلسهای مسی ضرب بُست (202 ق). نام «ذوالریاستین» بر همه‏ی درهم‌های مزیّن به نام امام رضا^(ع)، جز برخی از درهم‌های ضرب سال 202 ق در سمرقند، دیده می‌شود.

در درهم‌های مزیّن به نام امام رضا^(ع) که در سال 204 ق در محمدیه ضرب شده‌اند، به جای دومین نوشته‏ی پیرامونیِِ روی سکه، یعنی به جایِ «لله الامر من قبل و من بعد و یومئذ یفرح المؤمنون بنصر الله»، حلقه‌هایی‌ در فواصل معین قرار داده شده است. در این درهم‌ها، نوشته‏ی زمینه‏ی پشت سکه نیز کوتاه‌تر شده و بدین صورت درآمده است: «لله، محمد رسول الله، المأمون خلیفه الله، مما امر به الامیر الرضا ولی عهد المسلمین، ذوالریاستین»

به روایت تاریخ بیهقی (ص 181)، نام امام رضا^(ع) علاوه بر درهم، بر دینار نیز نوشته می‌شد. از سوی دیگر، در برخی از منابع جدید دینارهایی مزیّن به نام امام رضا^(ع) معرفی شده است. حتی در برخی از موزه‌ها، مثلاً موزه‏ ملک، نمونه‌هایی از این دینارها به نمایش درآمده است.

واقعیت این است که روایت تاریخ بیهقی را شواهد سکه‌شناختی تأیید نمی‌کند. اکنون ثابت شده که تا پیش از سال 220 ق، یعنی زمان خلافت المعتصم بالله (218 ـ 227 ق)، دینار در هیچ یک از ضرابخانه‌های شرق ایران ضرب نمی‌شده است.

بنا بر این، همه‏ دینارهایی که تا کنون به نام آن حضرت معرفی شده یا در موزه‌ها نگهداری می‌شود، از جمله دینار موجود در موزه‏ ملک، جعلی هستند.

منبع: مقاله حسن رضایی باغ بیدی،​ جشن نامه آیت الله استادی