کاهش قیمت نفت سیاسی نیست، بازار نمی‌طلبد

دولتی که تا پیش از این تاثیر کاهش قیمت نفت بر بودجه و درآمدهایش را ناچیز و کم‌اهمیت می‌شمرد، اکنون حرف از صرفه‌جویی و کاهش 30 درصدی قیمت نفت در بودجه 94 می‌زند. یعنی قیمت نفت از صد دلار در بودجه امسال به 70 دلار برسد. حتی برخی کارشناسان داخلی زمزمه نگران‌کننده رسیدن قیمت نفت به 50 دلار را نیز دور از تصور نمی‌دانند.

تمام اینها نشان می‌دهد ماجرای قیمت نفت به آن سادگی که قبلا گفته می‌شد، نیست و عمق و تاثیرگذاری آن در اقتصاد ایران اولا ممکن است بیش از آنچه تصور می‌شود، باشد و ثانیا تاثیر آن تداوم داشته باشد. به این ترتیب از جهاتی پرداختن به موضوع کاهش قیمت نفت برای رسانه‌ها و کاویدن، مطرح کردن و سوال کردن پیرامون اثرات آن تازه در حال‌آغاز است. این نگرانی در اظهارات کارشناسی که جام‌جم با آن گفت‌وگو کرده نیز روشن است. محمدعلی خطیبی معتقد است وضعیت قیمت نفت برای ایران و تداوم این وضعیت نگران‌کننده است. وی همچنین خواستار اتخاذ یک دیپلماسی موثر در اجلاس پیش‌روی اوپک در ششم آذرماه شد و معتقد است این اجلاس، هم برای ایران و هم برای دیگر اعضای اوپک اهمیت بسزایی دارد. اجلاسی که ایران باید بازیگر اصلی و موثر آن باشد و علاوه بر نزدیک‌کردن نظرات اعضای اوپک به هم سهم خود در تولید نفت را نیز احیا کند.

تحولات اخیر قیمت نفت باعث شده بسیاری از کارشناسان شرایط امروز را با شرایط سال‌های پایانی جنگ تحمیلی مقایسه کنند. به نظر شما شرایط امروز بازار نفت و کاهش قیمت‌ها، شبیه روزهای پذیرش قطعنامه 598 نیست؟

راجع به این موضوع نظرم این‌گونه نیست. برای این‌که تقریبا به‌طور متوسط در طول 40 ‌سال گذشته، ما هر دهه میلادی یکبار کاهش قیمت را داشته‌ایم. این کاهش قیمت‌ها در سال‌های 1986، 1998، 2008 و 2014 که زمان حال است، اتفاق افتاده است. درواقع باید بگویم این اولین تجربه کاهش قیمت نیست و بیشتر کاهش‌ها از برهم خوردن توازن عرضه و تقاضا در بازار جهانی نشأت می‌گرفتند و بازار با مازاد عرضه روبه‌رو بود. لذا الان هم ما باید مانند دوره‌های قبل عمل کنیم. یکی از کارهایی که باید انجام دهیم مدیریت عرضه است تا بازار به حالت تعادل برگردد. اکنون تعادل از بازار نفت خارج شده و باید این مازاد عرضه را از بازار خارج کنیم نه بیشتر. با این کار قیمت‌ها به سطوح قبل برمی‌گردد.

به نظر شما کشورهای غربی چقدر برای شکست سیاسی کشورهای دیگر از دستکاری قیمت نفت استفاده می‌کنند؟

ببینید عمده قیمت‌ نفت را عرضه و تقاضا تعیین می‌کند. البته حالا در این‌که برخی کشورها عرضه نفت خود را افزایش داده‌اند، ممکن است قضیه سیاسی دخیل باشد. در این موضوع نظرم همین است و این جریان را رد نمی‌کنم. یعنی واقعا اگر عرضه‌کننده‌ای بیاید و قیمت‌های خود را کاهش دهد و یک جنگ قیمتی به راه بیندازد و در این میان تولید خود را افزایش دهد، آن کشور هم ضرر می‌کند. می‌دانید چرا؟

چرا؟

ساده است. فرض کنید ما نفت خود را با همان 115 دلاری که در ژوئن امسال قیمت داشت، بفروشیم یا این‌که بهتر است دو برابر تولید کنیم و با قیمت 50 تا 60 دلار بفروشیم؟ روشن است اگر ما تولید کمی داشته باشیم و با قیمت بیشتری بفروشیم برایمان بهتر است.

حال اگر کشوری آمد و تولید خود را افزایش داد و از قیمت نهایی آن کاست و حاصل درآمدی‌اش از گذشته هم کمتر شد. خب این نشان می‌دهد بحث‌های سیاسی حاکم است، اما اکنون قیمت نفت را بازار تعیین می‌کند. یعنی در صورت مازاد عرضه، قیمت‌ها کاهش می‌یابد و اگر مازاد عرضه از بازار خارج شود بازار در حالت تعادل قرار می‌گیرد. عده‌ای می‌گویند این کاهش قیمت نفت ریشه سیاسی داشته است. ممکن است رگه‌های سیاسی هم وجود داشته باشد، اما عدد و رقم نشان می‌دهد در بازار مازاد عرضه داریم و بازار اشباع است. شاید بازار با اهداف سیاسی اشباع شده باشد. من این را رد نمی‌کنم. تائید هم نمی‌کنم، اما به هر دلیلی در بازار اضافه عرضه وجود داشته ‌ و چشم‌انداز آن هم دو برابر شدن این عرضه اضافه در سال آینده باشد، نشان از تداوم کاهش قیمت‌ها دارد. حتی گفته می‌شود این 5‌/‌1 میلیون بشکه عرضه اضافی ممکن است به سه میلیون بشکه تبدیل شود. لذا باید جلوی این اتفاق را گرفت، چون به ضرر درآمدهای همه اعضای اوپک و حتی به ضرر بازیگران غیراوپک است.

باید با جلب همکاری دیگران و در یک اقدام دسته‌جمعی بازار نفت را به ثبات رساند. ثبات نه‌تنها به نفع صادرکنندگان؛ بلکه به نفع مصرف‌‌کنندگان و سرمایه‌گذاران هم هست، بنابراین در راستای ثبات بازار نفت این اقدامات خوب است، اما کافی نیست. این اقدامات باید تشدید و گسترش داده شود.

آیا هدف برخی کشورهای عضو اوپک، تحت فشار قرار دادن ایران در مذاکرات هسته‌ای نیست؟

کشورهایی که در یکی دو سال اخیر عرضه نفت خود را افزایش داده‌اند بر این اعتقاد هستند که ما با این هدف عرضه خود را افزایش دادیم که نمی‌خواهیم در بازار کمبودی به وجود بیاید. کمبود که به وجود بیاید، هم قیمت‌ها بشدت بالا می‌رود و هم این کمبود‌ باعث نارضایتی مصرف‌کنندگان نفت می‌شود. در سال‌های اخیر به دلیل تحریم ایران، مشکلات لیبی، مشکلات سوریه، یمن، سودان و عراق عرضه نفت در بازار جهانی کاسته شد و این کشورها معتقدند به دلیل جلوگیری از نوسانات قیمتی بازار، تولید و عرضه نفت خود را افزایش داده‌اند.

حال راه خروج از این وضعیت چیست؟

پاسخ این سوال به این صورت است: حال که کشورهای دارای مشکل که عرضه آنها کاهش یافته بود به جمع عرضه‌کنندگان نفت بازگشته‌اند، کشورهایی که افزایش عرضه داشتند باید به تناسب‌ عرضه خود را کم کنند تا تعادل در بازار حاکم شود. این کشورها به بهانه مشکلات برخی کشورها و بخصوص ایران، تولید خود را افزایش دادند و حال باید از عرضه نفت خام در بازار بکاهند. اگر به حالت قبلی برگشتند نشان می‌دهد نیتشان سیاسی نبوده، اما اگر این کار عملی نشود نیت سیاسی این کشورها را ثابت می‌کند. اکنون دیگر نیازی به پرکردن خلأ ایران، لیبی، عراق و کشورهای دیگر نیست. در واقع کوتاه نیامدن برخی کشورها از زیاده‌خواهی‌شان در تولید نفت، یکی از علت‌های اصلی وضعیت قیمتی در بازار نفت است.

وزارت نفت بعد از کاهش قیمت نفت به هشدارها درباره اثرات این امر بر بودجه اعتنایی نکرد، اما اکنون اقدامات و رایزنی‌های وزارت نفت نشان می‌دهد خطر را حس کرده است. حال باتوجه به این کاهش‌ قیمت نفت احتمال دارد دولت با کسری بودجه مواجه شود؟

در این خصوص سخنگوی دولت اعلام کرد اگر هزینه‌های دولت را کنترل کنیم، دچار کسری بودجه نخواهیم شد. اما درآمد نفتی ما عملا کاهش پیدا کرده و با کاهش قیمت نفت درآمد کشور با چالش مواجه شده است، اما دولت این استدلال را دارد که این کاهش درآمدی را با کاهش هزینه‌ها جبران خواهیم کرد. میزان موفقیت این تدابیر روشن نیست.

اجلاس پیش‌روی اوپک در ششم آذر را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ نظرتان درخصوص تصمیم اجلاس در خصوص قیمت و بازار نفت و همچنین رایزنی‌های ایران چیست؟

شاید بهتر بود ما رایزنی‌های نفتی مان را یک یا دو ماه زودتر آغاز می‌کردیم، اما از همین زمان کوتاه هم باید به بهترین شکل استفاده کنیم و رایزنی‌های فشرده‌ای انجام شود تا کشورهای دیگر و دبیرکل اوپک و رئیس اجلاس اوپک فعال شوند و اختلاف‌نظرها به حداقل برسد تا در اجلاس پیش‌رو، اوپک بتواند به اجماع و تصمیم برسد. به عبارت دیگر این‌طور نباشد که اعضا در اجلاس با نظرات بشدت متفاوت شرکت کنند. می‌دانید تصمیمات اوپک براساس اجماع انجام می‌شود و حال اگر نظرات متفرق باشد، اساسا امکان تصمیم‌گیری وجود نخواهد داشت و خواهند گفت اوپک در تصمیم‌گیری شکست خورد و نتوانست تولید را کاهش دهد.

البته بعضی از بازیگران جهانی منتظرند اوپک نتواند تولید خود را کاهش دهد و سپس بگویند دوران اوپک به سر آمده است. زمزمه این‌گونه نگاه‌ها در برخی رسانه‌های غربی مشاهده می‌شود.

من تصور می‌کنم باتوجه به اهمیت اجلاس ششم آذر، لزوم رایزنی‌های موثر ایران بسیار پیش از این احساس می‌شد، اما به همین اندازه هم که ملاقات و گفت‌وگو انجام شده و امیدواریم ادامه پیدا کند نیز مثبت است و باید از آن استقبال کرد. امیدواریم این رایزنی‌ها تداوم داشته باشد، چراکه قطعا می‌تواند برای تصمیم‌سازی مفید واقع شود تا اوپک بتواند تصمیمی برای تعادل بازار نفت اتخاذ کند.

‌ درباره قیمت نفت در بودجه 94 چه می‌گویید؟

درباره قیمت نفت در بودجه سال 94، بعد از اجلاس اوپک بهتر می‌توان نظر داد. اگر چنانچه در این اجلاس، اوپک موفق به کاهش تولید شد ما می‌توانیم نسبت به قیمت‌های نفت و ثبات و کاستن از سقوط آن خوشبین باشیم، اما اگر این اجلاس تمام شد و هیچ تصمیمی برای کاهش تولید گرفته نشود آن موقع ما باید بسیار محتاطانه قیمت نفت در بودجه 94 را پیش‌بینی کنیم. به این دلیل که بازار با مازاد عرضه نفت مواجه است و این مازاد در آینده بیشتر خواهد شد. اگر مازاد عرضه کنترل نشود سال آینده دو برابر این میزان مازاد عرضه خواهیم داشت که در آن صورت شرایط خوبی رقم نخواهد خورد.

همچنین تقاضای جهانی نفت کمتر خواهد بود؛ بنابراین قیمت نفت از قیمتی هم که الان است پایین‌تر خواهد بود. در یک جمعبندی من در قالب دو سناریو قیمت نفت را پیش‌بینی می‌کنم. با تصمیم کاهش تولید قیمت‌ها بسیار امیدوار‌کننده خواهد بود، اما در غیر این صورت باید آمادگی قیمت‌های پایین‌تر از این را هم داشته باشیم. البته آقای نوبخت در سخنان خود اعلام کرده که سه بودجه متفاوت برای شرایط مختلف کشور تدوین شده و این کار بسیار کارشناسی و درستی است.

روند مذاکرات ایران و 1+5 را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ به نظر شما در صورت به توافق رسیدن دو طرف، توافق احتمالی تاثیری بر مولفه‌های اقتصادی کشور و همچنین قیمت جهانی نفت خواهد داشت؟

ابتدا باید بگویم همه امیدوار هستند مذاکرات پیش‌رو به نتیجه برسد. البته نمی‌گویم بلافاصله به نتیجه مطلوب می‌رسیم، اما می‌توانیم کم‌کم به اهدافمان نزدیک شویم. کما این‌که قبلا در اوپک برای شرایط مشابه فعلی در بازار نفت گاهی تا سه بار تصمیم می‌گرفتیم و اگر تصمیم اول جواب نمی‌داد، ارزیابی می‌‌کردیم و دوباره تصمیم می‌گرفتیم تا بالاخره وضعیت اصلاح شود.

اما آن چیزی که برای ما مهم است، رفع تحریم‌هاست. اگر در زمینه هسته‌ای توافقات انجام شود، اما تحریم‌ها لغو نشود، در این صورت باید بگویم توافق هیچ تاثیری نه بر اقتصاد کشور و نه قیمت جهانی نفت نخواهد داشت. غرب اکنون اعلام می‌کند در صورت توافق، تحریم‌ها به‌طور تدریجی برداشته می‌شود، در حالی که حذف کل تحریم‌ها حق ایران است. آمریکا به صورت ناگهانی تحریم‌ها را وضع می‌کند، اما برداشتن آن بسادگی اعمال آن نیست. لذا به نظر من باید در کنار توجه به تحقق اصل توافق باید کار کارشناسی کافی روی رفع تحریم‌ها انجام شود تا هم اقتصاد ایران و هم اقتصاد جهانی و بازار نفت از آن سود ببرند. امیدوارم این‌گونه شود.

محمد‌حسین علی‌اکبری / گروه اقتصاد