آیت الله آشتیانی؛ همگام با مردم، همراه با علما

سرپرستی مدرسه مروی نیز بر عهده او بود. دانش بالا، فقاهت، مردمداری و پارسایی به او جایگاه ویژه بخشید.1 در ماجرای احداث بنای بانک استقراضی و هدایت اعتراضات مردمی به مکان این بانک که قرار بود روی قبرستانی قدیمی بنا شود نقشی موثر داشت و سخنرانی معروفی را در آخرین آدینه رمضان 1323 در مسجد خازن‌الملک انجام داد. 2 در تحصن علما در حرم عبدالعظیم حسنی همراه و همگام با عالمان بود و وقتی مظفرالدین شاه طی نامه‌ای خطاب به علما خواسته آنها را پذیرفته و دعوت به مذاکره و خروج از تحصن کرد، شاه برای بازگشت علما امیر بهادر جنگ و کالسکه شخصی خود را به شهر ری فرستاد و تعدادی کالسکه و درشکه نیز برای متحصنین به شهر ری فرستاد. آقایان بهبهانی، طباطبایی، شیخ مرتضی آشتیانی و صدرالعلما طهرانی با امیر بهادر وزیر دربار در کالسکه سلطنتی به سوی شهر حرکت کردند.3 وی برای مطالبه مشروطیت نامه‌ای دقیق و استوار به مظفرالدین‌شاه نوشت و دلیل‌ها و بایستگی‌های آن را بر شمرد و حرکت علمای روشن و این نامه در شتاب بخشیدن به امضای مشروطیت از سوی شاه بسیار اثرگذار بود. در بخشی از نامه آمده است: «... این که چون گسستن رشته انتظام امر مملکت و تبدیل ترقب صلاح و حسن عاقبت، به فساد و وخامت امر، بل خوف اعدام نفوس و شخوص قاطبه اصناف و طبقات رعایا از رجال ملت و دولت و هتک ناموس و اعراض آنان، از اقامه برهان گذشته و به مرتبه شهود و وجدان رسیده و تجافی در چنین مقام و کف از عرایض صادقانه راجعه به دولتخواهی در اوان. گذشته از این که به ضرورت عقل، بیرون از طریقه ارادت قلبیه و دعاگویی است، بلکه علی الانصاف اقوی مرتبه خیانت و معاونت معنوی منافی با فطرت اسلامیه و تحصیل رضای خاطر مبارک حضرت نبویه و اوصیائه المرضیه است. لازم دانست که به توسط عریضه در پیشگاه همایونی، استدعای توجه کامل ملوکانه در اصلاح مفاسد مشهوده نمایم که قبل از آن که مرتبه اصلاح پای در اوج امتناع نهد و از طریق بشریت خارج شود، بذل توجهی شود و به یک جلوه مرحمت، مملکت به این انقلاب مامن قدس آید و مورد رشک و غبط معاندین از داخله و خارجه و مخربین مجمع انس...».4

خبر این نامه و دیگر سخنرانی‌ها به نجف رسید و آخوند خراسانی در نامه‌ای موضع شیخ مرتضی را ستود و از سیر پیشرفت کار‌ها ابراز امیدواری کرد. شیخ مرتضی سال 1340 هجری قمری پس از فتح تهران توسط مشروطه خواهان و قبل از کودتای سوم اسفند 1299 خورشیدی به مشهد رفت و در آنجا به تدریس پرداخت. به علت مخالفت‌هایی که در زمینه‌های مختلف با پهلوی اول داشت حدود سه سال در شهر ری تحت نظر شهربانی بود. پس از دوره پهلوی اول به کربلا مهاجرت کرد و دو سال در این شهر به تدریس پرداخت و پس از آن دوباره به مشهد رفت و سرانجام در 28 آبان 1325 خورشیدی در سن 85 سالگی دار فانی را وداع گفت و در صحن مطهر امام رضا(ع) مدفون شد از وی آثار فراوانی به یادگار مانده است.5 زیست و عملکرد شیخ مرتضی آشتیانی گویای این مطلب است. نقش روحانیون و بزرگان دین در به ثمر رسیدن انقلاب مشروطیت در کنار روشنفکران و آزادی‌خواهان و مردم کوچه بازار بی‌بدیل و درخشان بوده است.

امید اخوی / پژوهشگر تاریخ معاصر

پی‌نوشت:

1 ـ روحانیت و مشروطیت، جمعی از نویسندگان مجله حوزه، انتشارات بوستان کتاب ص 375. 2 ـ تاریخ بانک استقراضی روس در ایران، مظفر شاهدی، انتشارات مرکز اسناد و دیپلماسی وزارت امور خارجه، صص 115 ـ 114. 3 ـ روزشمار تاریخ ایران، باقر عاقلی، نشر نامک، ص 25. 4 ـ روحانیت و مشروطه، ص 377 5 ـ سایت موسسه تاریخ معاصر ایران، صفحه رجال، فرزانه بابایی.