شوری که سینما را نمی‌گیرد

ظاهرا هیچ‌کدام از آن انبوه تلنگرهای رسانه‌ای و پرسش‌های تکراری در این ارتباط تاثیرگذار نبوده که ما امسال هم به سیاق هر سال به نقطه اول رسیده‌ایم و آستین همتی در این زمینه بالا نزده شده است. هرچند وظیفه رسانه‌ها گوشزد مدام مسائل و مشکلات و کمبودها تا حصول نتیجه مثبت و نهایی یعنی ترتیب اثر دادن و برطرف شدن آنهاست، اما باید یک سوزن هم به خود زد که چرا صرفا در مناسبت‌های مرتبط سراغ موضوعات و مسائل مبتلابه آن می‌رویم و در دیگر روزهای سال کنجکاو و پیگیر ماجرا نمی‌شویم.

با این همه طی سال‌ها بحث‌های تکراری و کلیشه‌ای دیگر همگان بخوبی از چرایی چنین وضعی آگاه هستند و می‌دانند چه مسائل دست و پاگیری مانع حضور پررنگ حادثه بزرگ عاشورا در فیلم‌های سینمایی می‌شود. حساسیت واقعیتی تاریخی که ارتباط مستقیمی با باور و اعتقاد عمومی دارد، نبود فیلمنامه‌های مستحکم و جذاب، فقدان عزم و اراده‌ای جدی برای حمایت‌های مناسب از تولید این آثار و هزینه بسیار بالای ساخت این فیلم‌ها بخشی از دلایل کم اعتنایی به این مقوله است. اگر نه شک و شبهه‌ای به خواست و علاقه قلبی سینماگران به تولید فیلم‌هایی با موضوع واقعه و نهضت عاشورا وجود ندارد و بسیاری از آنها تمایل به مشارکت در ساخت فیلم‌هایی با این موضوع دارند و چه بسا طرح‌ها و فیلمنامه‌هایی هم در این خصوص در دست داشته یا به سازمان سینمایی و نهادهای ذی‌ربط ارائه داده باشند، اما به سبب مشکلات ذکر شده و مواردی دیگر به نتایج مثبتی منجر نشده است.

با علم به همه معضلات موجود سعی کردیم نگاهی دگرگونه به موضوعی بارها مطرح شده بیندازیم و از زبان چند سینماگر شاخه‌های مختلف به ریشه‌ها و علل پرداخت بسیار ناچیز و ناکافی این مساله در سینما برسیم.

حمایت واقعی در عمل باشد، نه در حرف

مجتبی راعی، فیلمنامه‌نویس و کارگردان سینما که ساخت فیلمی در ارتباط با مفهوم عاشورا به نام «عصر روز دهم» را در کارنامه دارد، برخورد سرد مسئولان و مدیران فرهنگی و سینمایی را یکی از مهم‌ترین عوامل دلسردی و بی‌رغبتی فیلمسازان برای تولید چنین آثاری می‌داند و می‌گوید: من به عنوان کارگردان همیشه مسیر خودم را در فیلمسازی رفته‌ام و هیچ‌وقت راهم را تغییر نخواهم داد اما برخورد بدی که با فیلم عصر روز دهم صورت گرفت، به من می‌گوید که نباید این کار را انجام دهم.

سازنده فیلم‌های «ترنج» و «تولد یک پروانه» ادامه می‌دهد: من فیلم عصر روز دهم را سال 87 ساختم، اما چند سال بلاتکلیف بود و درنهایت اکران مناسبی هم پیدا نکرد. همچنین منتظر بودم که تلویزیون این فیلم را در مناسبت‌هایی مانند​ عاشورا و اربعین پخش کند، اما این اتفاق هم نیفتاد ولی ناگهان دیدم که فیلم در بسته‌بندی خاصی به نمایش درآمد، بدون این‌که تبلیغات جدی درباره آن صورت گرفته باشد. درواقع فیلم در زمان و ساعتی پخش شد که خیلی به چشم نیامد.

راعی هیچ کدام از برخوردهای صورت گرفته با فیلم عاشورایی عصر روز دهم را تشویقی و انگیزه‌بخش نمی‌داند و می‌افزاید: با این وضعی که برای فیلمم پیش آمد، به بقیه فیلمسازان هم می‌گویم که اگر می‌خواهید فیلمی درباره محرم و عاشورا بسازید، فقط برای خدا این کار را انجام دهید، وگرنه اگر به امید حمایت نهادها و سازمان‌های فرهنگی و سینمایی هستید بدانید که برخورد بسیار بد و سردی با شما خواهد شد در صورتی که به نظر می‌رسد از این فیلم‌ها حمایت‌های بیشتری می‌شود.

این فیلمساز در ادامه می‌گوید: اصلا هیچ وقت مشخص نشده که ما می‌خواهیم در این زمینه چه کار کنیم. مسئولان در سخنرانی‌ها حرف‌هایی درباره حمایت از این آثار می‌زنند، اما در عمل اتفاق دیگری درست برعکس آنچه در سخنرانی‌ها گفته می‌شود، می‌افتد. تنها راه حل این معضل این است که روزی دستگاه فرهنگی کشور به شکلی دربیاید که نه در سخنرانی بلکه در عمل از این فیلم‌ها حمایت واقعی انجام شود.

کار را به کاردان بسپارید

سیدجمال ساداتیان، تهیه‌کننده سینما معضل و فقدان متن و فیلمنامه قوی و مناسب را از مهم‌ترین دلایل ناکامی در تولید فیلم‌های ماندگار در این زمینه می‌داند و می‌گوید: ما باید فیلمنامه‌نویسانی داشته باشیم که حوزه درام و فیلم‌های تاریخی را خوب بشناسند تا بتوانند متون تاریخی را به یک فیلمنامه قابل قبول تبدیل کنند.

تهیه‌کننده «آذر‌، شهدخت‌، پرویز و دیگران» ادامه می‌دهد: واقعه عاشورا به قدری عظیم است که نمی‌توان سرسری با آن برخورد کرد. ممکن است برخی به لحاظ تکنیکی فیلمنامه‌نویسان خوبی باشند، اما مسلط به ابعاد آن حادثه بزرگ نباشند یا بعکس ممکن است واقعه عاشورا را خوب بشناسند، اما با درام بخوبی آشنا نباشند. ما در این رابطه هنوز به متن جامع و قابل قبولی نرسیده‌ایم.

ساداتیان در ادامه به گران بودن هزینه تولید چنین فیلم‌هایی اشاره می‌کند و می‌گوید: پول‌هایی که الان از طریق بخش‌های دولتی برای فیلم‌های این‌چنینی هزینه می‌شود، دراختیار افراد اهل و کاربلد این حرفه قرار نمی‌گیرد. دولت برای ساخت فیلم‌های تاریخی و مذهبی دست به گزینش بسیار سختگیرانه افراد می‌زند که برخی سینماگران که به لحاظ تکنیکی بسیار مسلط هستند و می‌توانند کمک موثری برای تولید این آثار باشند، در آن رد می‌شوند و در مقابل افراد دیگری را جایگزین می‌کنند که آنها به لحاظ تکنیکی قابلیت این را ندارند که بتوانند این پروژه‌ها را خوب مدیریت کنند.

تهیه‌کننده «برف روی کاج‌ها» می‌افزاید: متاسفانه بجز فیلم «روز واقعه» که متن قابل قبولی داشت، بقیه کارهای صورت گرفته در این زمینه موفق نبوده است. من شنیده‌ام آقای بیضایی چند متن عاشورایی دارند، اما تعجبم این است که چرا مسئولان ذی‌ربط با فراخواندن گروهی زبده این متون را به فیلم‌های سینمایی قابل قبولی تبدیل نمی‌کنند؟

خلوص و تعهد فیلمسازان شرط لازم است

جبار آذین، نویسنده و منتقد سینما کوتاهی و کم کاری سینما درخصوص حماسه بزرگ و واقعه عاشورا را مربوط به عوامل متعددی می‌داند و می‌گوید: از جمله مهم‌ترین این علت‌ها نوع نگرش برخی مسئولان و هنرمندان ما به فرهنگ عاشورا و فرهنگ جامعه است یعنی به جای این‌که نگاه بعضی مسئولان و هنرمندان ما به​واقعه عاشورا به​عنوان فرهنگ و از زاویه باورهای جامعه باشد، بیشتر رنگ سیاسی به خود می‌گیرد. درنتیجه این نوع نگاه که همراه با محافظه کاری است، باعث می‌شود خیلی از مسائل و واقعیات آن‌طور که باید موردتوجه و دقت قرار نگیرد.

او ادامه می‌دهد: کار کردن روی مسائل اعتقادی بویژه مسائل دینی و مذهبی مساله‌ای خطیر و حساس است و نیاز به تحقیق و پژوهش و کارشناسی دارد. تعداد قلیل آثار ساخته شده در این ارتباط در سینما در زمینه پژوهش و تحقیق و همچنین وفاداری به واقعه تاریخی و مذهبی دچار ضعف و غفلت بودند. اگر دستگاهی شکل بگیرد که دراین زمینه هنرمندان و متولیان سینما را متوجه و آشنا و مسلط به این امور از لحاظ مضمون کند، می‌توانیم شاهد اتفاقات خوبی در این زمینه باشیم.

آذین ، وجود خلوص و تعهد سینماگران حرفه‌ای را از شروط لازم و ضروری برای ساخت فیلمی با موضوع عاشورا می‌داند و می‌گوید: در سینمای ایران افرادی را داشته‌ایم که کار دینی و مذهبی انجام داده‌اند، اما به مثابه آثار سرگرم‌کننده و بازاری سراغ چنین فیلم‌هایی رفتند. بدیهی است حضور هنرمندان متعهد و ارزشی در این زمینه راه را برای فعالیت بهتر و موثرتر در این عرصه بازتر خواهد کرد.

این عضو انجمن منتقدان و نویسندگان سینمایی نگاه به مسائل و شخصیت‌های عاشورایی را از دو زاویه قابل طرح و بررسی می‌داند و می‌افزاید: برخی هنرمندان ترجیح می‌دهند به طور مستقیم وارد فضای واقعه عاشورا شوند که ساخت چنین آثار تاریخی و مذهبی بسیار گران است و نیاز به توجه و حمایت جدی مسئولان فرهنگی دارد. دسته دیگر بیشتر راغب هستند که مفاهیم عاشورا را در قالب قصه‌ها و فضایی امروزی مطرح و به مخاطب منتقل کنند که در هردو​ این زمینه‌ها شاهد نمونه‌های موفق و خوبی بخصوص در تلویزیون بوده‌ایم که توانستند ارتباط خوبی با مردم برقرار کنند.

آذین، لازمه ساخت چنین آثاری را احترام به موضوع ارزشی، شعور، درک و باور و اعتقاد مردم از سوی سازندگان می‌داند و می‌گوید: متاسفانه این موارد مهم از سوی برخی اهالی هنر و مسئولان فرهنگی نادیده گرفته می‌شود، ضمن این‌که جای تاسف دارد که در سینمای ما گروه‌های ناسالمی فعالیت می‌کنند که بخشی از امکانات دولتی را دراختیار دارند و بازار را برای محصولات سخیف و غربزده خود مهیا می‌کنند. در چنین شرایطی آنها فضا را به گونه‌ای اداره می‌کنند که یک فیلمساز متعهد و مذهبی نتواند کار شاخص و درستی ارائه کند. تازه اگر هم او باوجود این مشکلات فیلم خودش را بسازد، در زمان اکران وضع مناسبی پیدا نمی‌کند و در گیشه با شکست روبه‌رو می‌شود.

این نویسنده و منتقد سینما پرداختن به واقعه کربلا و قیام امام حسین را یک ضرورت مستمر و تاریخی می‌داند و می‌افزاید: عاشورا درس‌های فراوانی مانند ادب، احترام، ایثار، جانبازی، شهادت و پرستاری دارد، همچنین در این حادثه بزرگ شخصیت‌هایی داریم که جا دارد هنر سینما به عنوان انسان‌های الهی به ایشان توجه کند.

آذین در پایان می‌گوید: مسئولان متعهد فرهنگ و هنر باید دست در دست رسانه ملی که با میلیون‌ها انسان در ارتباط است با عزمی ملی و جهادی و حمایت از هنرمندان، زمینه نهادینه شدن تصویری مسائل عاشورا در تلویزیون و سینما را فراهم کنند تا ما شاهد آثاری فاخر، درخشان و ماندگار و اثرگذار در این زمینه باشیم. تشویق و تجهیز فیلمسازان متعهد، محدود کردن فضا برای فعالیت فیلمفارسی سازان و ایجاد همدلی، یکرنگی و وفاق ملی میان سینماگران تنها چند نمونه از کارهای فراوانی است که متولیان فرهنگی می‌توانند در این ارتباط انجام دهند.

علی رستگار‌ /‌ گروه فرهنگ و هنر