جنگ در «تونل»

تله‌فیلم «تونل» به کارگردانی خیرالله تقیانی‌پور و احمد بهرامی یکی از فیلم‌هایی است که در این ایام از شبکه یک تلویزیون پخش شد. این فیلم به ماجرایی می‌پردازد که افراد زیادی را دربرنمی‌گیرد و فراگیری آن زیاد نیست.

داستان فیلم تلویزیونی «تونل» درباره چند نفر از کسانی است که هر کدام به منظوری به بهداری جبهه مراجعه می‌کنند و پس از حمله نظامیان عراقی​ به زیرزمین بهداری پناه می‌برند و با مستقر شدن نظامیان در آن ساختمان نیمه‌ویران، این افراد ناخواسته در زیرزمین حبس می‌شوند. بعد از مدت کوتاهی آنها موفق می‌شوند تونلی حفر کنند و خود را به بیرون از زیرزمین برسانند و آزاد شوند. این داستان روایتگر ساعات کوتاهی از زندگی آدم‌های متفاوتی است که یکباره خود را در وضعی خطرناک و بیرحم می‌یابند و مجبور می‌شوند تفاوت‌های شخصی و رفتاری را کنار بگذارند و به فکر نجات باشند.

داستان تونل شباهت‌هایی به ماجراهای فرار از زندان دارد با این تفاوت که کسی از این اسیرشدگان در زیرزمین خبر نداشته و هیچ نظارتی بر آنها وجود ندارد. پس به منظور این که داستان فرار آنها کمی هیجان‌انگیز شود ماجرای دیگری به این داستان اضافه می‌شود که وجود نوزادی در بهداری است که حالا محل استقرار عراقی‌ها شده است. همین عامل ساده​ باعث به‌وجود آمدن تعلیق و اندکی هیجان در فیلم می‌شود.

البته با بررسی شخصیت‌هایی که در زیرزمین گیر کرده‌اند و افکار و رفتارشان، به‌طور کل می‌توان گفت تعلیق دغدغه اصلی حاکم بر فیلم است. مثلا یک مرد بومی که در میان گرفتاران زیرزمین است، نسبت به فرد دیگری که کارمند بوده و همسرش را برای زایمان به بهداری آورده بود کینه و دشمنی دارد. او عنوان می‌کند که قصد دارد در یک فرصت مناسب است، مرد کارمند را بکشد. همین که بیننده از قصد و غرض مرد بومی خبر دارد، اما کارمند نمی‌داند ​ چه چیزی در انتظارش است، ایجاد تعلیق می‌کند.

با وجود این‌که در چند​ نقطه از داستان گره‌هایی به‌وجود آمده و بر وجود تعلیق اصرار می‌شود، اما هیچ‌کدام از این ماجراها آن‌قدر جدی نیست که واقعا بیننده را درگیر قصه کند. مثلا در میان آن همه خاک و خون و آتش، شاید برای بیننده اصلا مهم نباشد که ماجرای خواستگاری سهراب (سربازی که آخرین روز خدمتش را می‌گذراند) از مریم (خانم دکتر) به کجا می‌انجامد. اما واقعا این داستان‌های بی‌اهمیت​ به چه منظور در فیلمنامه گنجانده شده‌​ است؟ آیا اگر آن مرد بومی ​ یکباره متوجه نمی‌شد که می‌تواند مشکلاتی که برای مادرش پیش آمده به آن مرد کارمند نسبت دهد و یا سهراب عاشق مریم نبود، به اصل داستان ضربه‌ای وارد می‌شد؟

واقعیت این است، در صورتی که این آدم‌ها هیچ وابستگی یا ارتباط یا نسبتی با یکدیگر نداشتند هم وضعیت‌شان نگران‌کننده بود و داستان به همین شکل کنونی پیش می‌رفت. یعنی این جمعیت غریبه به هر دستاویزی متوسل می‌شدند که آن نوزاد را نجات دهند و راه فراری پیدا کنند. دلیل گنجاندن این پیشینه و روابط​ می‌تواند شناساندن بیشتر شخصیت‌ها باشد؛ هرچند ​ تنها راه معرفی آنها این نبود. اما از آنجا​ که بیشترین زمان فیلم در یک محیط بسته و با تعداد محدودی شخصیت اتفاق می‌افتد، شاید این بهترین راه برای جذاب‌تر کردن ماجرای آنها بوده است. با این‌که این داستانک‌ها در اصل قضیه تاثیر چندانی ندارند، اما شناسنامه‌ای برای شخصیت‌ها می‌سازند که از طریق آنها بتوان تعلیق را به‌وجود آورد و در نتیجه بیننده را برای دیدن آخر و عاقبت آنها مشتاق کرد.

تله‌فیلم تونل ته‌مایه‌های طنز هم دارد. با این‌که داستان در محیطی بسته پیش می‌رود، اما شوخی‌ها و طنازی‌های اندکی در آن تعبیه شده تا گاهی فضای جدی و اضطراب‌آور فیلم تغییر کند. اما مساله این است که برای اضافه کردن نمک طنز به فیلم​ کافی نیست چند شخصیت با لهجه‌های مختلف صحبت کنند ​ یا یک نفر کمی گیج و بی‌دست و پا باشد. مثلا وقتی سهراب یک نفره شوخی می‌کند و کسی شوخی‌های کوچکش را دریافت نمی‌کند و پاسخ نمی‌دهد، این‌طور به نظر می‌رسد شخصیتی فکاهی در یک محیط پراضطراب و ترسناک گیر افتاده و یک نفری می‌خواهد سردی و وحشت فضا را تغییر دهد. اما این شخص بیشتر به یک وصله ناجور و ناهماهنگ در جمع شبیه است که راه خودش را می‌رود و به ماجرای تلخ و گزنده‌ای که اصل موضوع بوده، بی‌توجه است.

شاید تونل در قیاس با فیلم‌های دیگری که با موضوعات مربوط به دفاع مقدس ساخته شده‌اند، اثری درخشان نباشد. چون هرچند نکات و نتیجه‌گیری‌های اخلاقی و انسانی ریزی در آن وجود دارد، اما فلسفه بزرگ و تامل‌برانگیزی نیروی حرکت‌دهنده آن نیست و با این که صحنه‌های انفجار و تیراندازی هم دارد، اما همه چیز خیلی ساده برگزار شده و خبری از صحنه‌های جنگی خیره‌کننده در آن نیست. با وجود این تونل فیلم شرافتمندی است. زیرا برخلاف بسیاری از فیلم‌هایی که با موضوع دفاع مقدس تولید می‌شود، نه دچار شعارزدگی می‌شود، نه می‌خواهد به زور پیام و اندیشه‌ای را به بیننده تزریق کند.

تنها یک داستان سرگرم‌کننده با وجه انسانی پررنگ است که در لایه‌های زیرین و بدون خودنمایی، بیننده را به تفکر و تاسف وامی‌دارد. همین خصوصیات می‌تواند برای مورد توجه قرار دادن یک فیلم تلویزیونی کافی باشد.

شروینه شجری‌کهن / جام جم