“حافظ الاصوات “ یا گرامافون چگونه به ایران آمد

فرمانی که شاید نظیر آن از سوی هیچ پادشاهی به جز مظفرالدین شاه صادر نگردد. مردم به حفظ و نگهداری آثار گذشته و خصوصاً اصوات از قرنها قبل از صدور این فرمان علاقه نشان می‏ دادند چنانکه تا پیش از اختراع گرامافون در سال 1877 دستگاههای متنوعی برای پخش صدا ابداع گردیده بود که نواهای موسیقی را به شکل مصنوعی پخش می‏ کرد ــ منظور همان جعبه ‏های موسقی است ــ ولی بشر در حسرت ضبط صدای خود و شنیدن آن بود و این اصوات وی را راضی نمی‏ کرد. با همت ادیسون به این آرزوی دیرینه جامعه عمل پوشانده شد و تا اوایل شروع قرن بیستم گرامافون با کوشش متخصصان فنی چنان اصلاح شده بود که قدم به خانه ‏های مردم متوسط‏ الحال گذاشت.

این محصول جدید شاید حدود ده سال پس از اختراعش به ایران وارد شد و طبق معمول نیز سر از دربار درآورد و ناصرالدین شاه اولین استفاده‏ کننده آن بود که با چگونگی استفاده از آن آشنایی داشت. وی در سفرنامه ‏اش به اروپا ــ سومین سفر ــ به سال 1889 نمایشی را که به منظور آشنایی وی با جدیدترین اختراعات قرن ترتیب داده بودند چنین شرح می ‏دهد:

... بعد یک شخص آمریکایی که صاحب فنوگراف است، آمد جلوی ما ایستاد و خطابة مفصلی در تعریف فنوگراف خوانده ناظم ‏الدوله ترجمه کرد. بعد فنوگراف را وسط مجلس حاضر نمود، معلوم شد این نوع فنوگراف غیر از فنوگرافی است که در طهران ما داریم. هم سهل‏تر و هم صدا را بهتر پس می ‏دهد. اول صدای موزیکی که در او داده بودند پس داد خیلی خوب و واضح بود بعد حرف زدند همان طور پس داد. بعد به مهدی خان آجودان مخصوص فرمودیم که توی فنوگراف حرف بزن، دو بیت شعر حافظ خواند که این است:

اگر چه باده فرح‏بخش و باد گلبیز است

به بانگ چنگ مخور می که محتسب تیز است

صراحی و حریفی گرت به دست افتد

به عیش کوش که ایام فتنه‏ انگیز است

همه را همان‏طور جواب داد. صاحب فنوگراف وعده داد که یک دستگاه فنوگراف همین‏طور برای ما تقدیم نماید.

در کتاب المآثر و الاثار محمدحسن اعتمادالسلطنه جزو وسایلی که در آن ایام به ایران وارد شد علاوه بر میزان الهوا، میزان الارتفاعات، میزان الحرکه از “حافظ الاصوات “ یا گرامافون هم یادی شده است.

با شروع پادشاهی مظفرالدین شاه اندک اندک این دستگاه علاوه بر دربار در خانه‏ های اعیان و اشراف نیز دیده شد. چنانکه در زندگی معیرالممالک در سالهای 1316ق آمده است وی در ایام استراحت در ملک خود واقع در مهرآباد علاوه بر پرداختن به علاقه ‏های شخصی خود چون گلکاری با دو دستگاه گرامافون خود شبها به ضبط آثار اساتید موسیقی ایرانی آن زمان مشغول بود که نمونه‏ هایی از آن تا این زمان حفظ شده است.

البته باید در اینجا به این نکته اشاره کرد که گرامافونی که تا این زمان در ایران از آن استفاده می‏ شد از گرامافونهایی که بعدها به وسیله عامه مردم استفاده می ‏شد و متشکل از یک صفحه مدور که سوزنی روی آن می‏ گشت و صدایی خارج می‏ شد فرق می‏ کرد زیرا آنها دستگاهی بودند ساده که متشکل از یک شیپور قیفی شکل و استوانه‏ای مومی که سوزنی روی آن حرکت می‏ کرد. این دستگاه فنوگراف خوانده می ‏شد هم قابلیت ضبط و هم پخش را داشت ولی گرامافونهای بعدی فقط قابلیت پخش صدا را داشتند. و از صفحاتی که در استودیوها ضبط شده و تکثیر می‏ شدند استفاده می‏ کردند. بدین لحاظ با استفاده از گرامافونهای قدیمی صدای افراد زیادی ضبط گردید.

در سال 1324 که مظفرالدین شاه اولین مجلس شورای ملی را افتتاح کرد صدای وی به وسیله همین فنوگرافها بر روی استوانه مومی ضبط شد که هنوز هم قابل شنیدن است. پس از صدور فرمان اشاعة گرامافون در ایران اولین شعبه فروش و تکثیر صفحات آن در سال 1324 (1906م) به وسیله شرکت گرامافون و ماشین تحریر در ایران تاسیس شد.

پس از دایر شدن نمایندگی شرکت مذکور در تهران ضبط و تولید صفحه از اجرای هنرمندان ایرانی آغاز شد و صفحه ضبط شده اصلی جهت تکثیر به یکی از شعبه‏هایی که دارای امکانات تکثیر بودند به خارج از ایران ارسال می‏شد و پس از تکثیر در ایران توزیع می‏شدند.

گزارش اولین ضبط صدا در ایران چنین بود:

نوازندگان یا اجراکنندگان، به طور منفرد یا دسته جمعی، در اتاقی به نام استودیو حاضر می ‏شدند و در مقابل دهنه فراخ شیپوری که انتهای باریک آن از درون پرده‏ای به اتاق ضبط منتهی می‏ شد قرار می‏ گرفتند و به اجرای برنامه می‏ پرداختند. در بعضی موارد، عمل ضبط در خود استودیو انجام می‏ گرفت و به همین دلیل، دستگاه ضبط کننده نیز در همان محل اجرا مستقر می‏ گردید.

در مواردی که تعداد اعضای همنواز بیش از حدود چهار نفر بود، عمل اخذ صوت در شیپور ضبط کننده به طور مطلوب انجام نمی‏ گرفت و نه تنها صدای سازهایی که در نزدیکی دهنة شیپور قرار داشتند قوی‏تر ضبط می ‏شد، بلکه صدای مذکور صدای سازهایی را که دورتر قرار داشتند، تحت ‏الشعاع قرار می‏ داد و برخی از سازهایی که به‏ طور طبیعی صدای قوی نداشتند، در جریان ضبط، تولید اشکال می ‏نمودند.

برای بهتر ضبط شدن صدا، به گوینده یا خواننده و نوازنده توصیه می‏ شد که برنامة خود را با صدای بلندتر از حد معمول اجرا کند تا صدا توانِ مرتعش کردن سوزن و دیافراگم ضبط را داشته باشد و ضبط و پخش امکان‏پذیر باشد. البته باید متذکر شد که کل عملیات فوق در ایران بدون برق و دستی انجام می‏ شد.

منبع: سایت سخن تازه، مقاله حافظ الاصوات، جلال فرهمند