احتمال درمان عفونت درون سلولی با نانونیوزوم‌ها

هر کدام از این مطالعات برای تبدیل شدن به دارو باید هفت‌خوان رستم را پشت سر بگذارند و در حالتی خوشبینانه در تمام دنیا تحقیقات پژوهشگران بین ۶ تا ۱۲ سال به طول می‌انجامد تا سرانجام داروی نهایی به دست مصرف‌کننده برسد. این بار هم خبری از دارو نیست، ولی گروهی از محققان کشور یک طرح تحقیقاتی را در دانشگاه علوم پزشکی اصفهان آغاز کرده‌اند که ماحصل آن می‌تواند در درمان عفونت‌های درون سلولی مفید واقع شود. عفونت‌های درون سلولی، عفونت‌هایی هستند که عامل بیماری‌زا درون سلول پنهان شده و پابرجا باقی می‌ماند. به عنوان نمونه می‌توان به عفونت‌های تنفسی در افراد دچار فیبروز‌کیستیک یا افرادی که دچار سل یا نقص سیستم ایمنی هستند و بدنشان به​صورت طبیعی نمی‌تواند عفونت را از بین ببرد، اشاره کرد.

دکتر وجیهه اکبری از دانشگاه علوم پزشکی اصفهان و یکی از اعضای تیم تحقیقاتی درباره این طرح که فاز اول آن انجام شده به‌جام‌جم توضیح می‌دهد: «کار ما یک طرح اولیه درباره ساخت سامانه‌های دارورسانی برای عفونت‌های داخل سلول است که معمولا به درمان‌های رایج آنتی‌بیوتیک مقاوم هستند، زیرا دارو نمی‌تواند به درون آنها نفوذ پیدا کند. این سامانه‌های نیوزومی حامل‌های کروی چند لایه هستند و ساختاری شبیه غشای سلول را به وجود می‌آورند و می‌توانند با غشای سلول ادغام شوند و دارو را درون سلول آزاد کنند.» محققان در این تحقیق از نانونیوزوم‌ها استفاده کردند، یعنی اندازه این حامل‌ها را بین ۱۵۰ تا ۶۰۰ نانومتر رساندند. سلول‌هایی که عفونت را درون آنها بررسی کردند ماکروفاژ بودند. ماکروفاژها، سلول‌های بیگانه‌خوار هستند که در سیستم ایمنی نقش دارند. این گروه تحقیقاتی که دکتر حجت صادقی، دکتر وجیهه اکبری، دکتر داریوش عابدی و دکتر عباس پرداختی در آن همکاری داشتند، نانیوزوم‌هایی تولید کرده‌اند که داروی آنتی‌بیوتیک سیپروفلوکساسین درون آن محبوس شده است. بعد از این‌که ماکروفاژها این حامل‌ها را برداشت کردند، دارو درون سلول ماکروفاژ آزاد می‌شود و باکتری‌ها را می‌کشد.

نمونه‌های مشابه

هر تحقیقی که آغاز می‌شود مستلزم وقت و تخصیص بودجه است تا به سرانجام برسد، به همین دلیل معمولا محققان سراغ تحقیقاتی می‌روند که قبلا انجام نشده‌ تا کار آنها تکراری نباشد و بتوانند بودجه و حمایت لازم را نیز دریافت کنند. کاری که دانشمندان اصفهانی شروع کرده‌اند نمونه‌های مشابهی در دنیا دارد و پیش از این سامانه‌های (فرمولاسیون‌ها) دارویی مشابه برای بیماری‌هایی مانند سرطان یا عفونت‌های دیگر ارائه شده بود. همچنین مطالعات مشابهی در دنیا روی لیپوزوم صورت گرفته که نتایج خوبی داشته است، اما محققان ایرانی به‌جای لیپوزوم سراغ نیوزوم رفته‌اند.

دکتر اکبری در گفت‌و‌گو با جام‌جم دلیل این انتخاب را این​گونه توضیح می‌دهد: «لیپوزوم‌ها قدیمی‌تر از نیوزوم‌ها هستند و نیوزوم نسبت به لیپوزوم پایداری بهتری دارد و دیرتر خراب یا فاسد می‌شود، از طرفی قیمت آن نیز ارزان‌تر است. نیوزوم یک سامانه دارورسانی است که داروهای مختلفی درون آن محبوس شده است.» به گفته این محقق هرچند در مورد داروهای پوستی، لوازم آرایشی و کرم‌های ضدآفتاب زیاد از نیوزوم استفاده شده است، اما برای درمان عفونت درون سلولی اولین بار است که از نیوزوم‌ استفاده می‌شود. به بیانی دیگر نیوزوم و لیپوزوم یک کار مشابه را انجام می‌دهند، اما ساختارشان یکی نیست. محققانی که در دیگر نقاط دنیا روی لیپوزوم کار می‌کنند، مطالعات حیوانی را نیز انجام داده‌اند، اما دارویشان هنوز تائید نشده است. بنابراین کارشان جلوتر از محققان کشورمان قرار دارد.

رسیدن به داروی نهایی

هدف نهایی پژوهشگران دانشگاه اصفهان ارائه راهکاری برای درمان عفونت‌های تنفسی است که به آنتی‌بیوتیک‌های رایج مقاوم هستند، اما همان​طور که گفته شد این مطالعات اولیه هنوز تا دارو شدن بسیار فاصله دارد. به گفته دکتر اکبری، تحقیقات فاز اول حدود دو سال طول کشیده، گزارش طرح ارائه شده و دستاورد آن نیز در مجله‌ Journal of Nanoparticle Research (جلد 15، شماره4، سال 2013، صفحات 1 تا 14) چاپ شده است. مرحله بعد آزمایشات حیوانی است که امکانات مالی و تجهیزات نیاز دارد و باید عفونت تنفسی را در حیوان ایجاد و بعد آن را آزمایش کنند. اگر ایمنی آن در حیوان اثبات شود، مرحله بعد در انسان است که بسیار پیچیده‌تر است، زیرا باید تائیدیه‌هایی دریافت کند تا بتوان روی انسان هم آن را آزمایش کرد.

این پژوهشگران اکنون در حال طراحی پروپوزال برای مرحله بعد یعنی مطالعات حیوانی هستند و هنوز آزمایش روی حیوان را شروع نکرده‌اند. اگر بخواهند آن را روی حیوان آزمایش کنند باید آن را به‌صورت اسپری تنفسی دربیاورند که به مطالعات اولیه نیاز دارد.

دکتر اکبری درباره ادامه دادن این پژوهش به جام‌جم گفت: «همه چیز بستگی به شرایط دارد، ما یک پروپوزال (طرح پیشنهادی) می‌نویسیم و بودجه‌ای را پیش‌بینی می‌کنیم. پروپوزال باید توسط دانشگاه تائید شود و بودجه نیز اختصاص یابد. تحقیقات به عهده محقق است، اما این دانشگاه است که به تحقیق‌ها اولویت می‌دهد. این داروها کاربرد نهایی‌شان برای بیماران فیبروزکیستیک است، نه کسانی که سرما خورده‌اند یا عفونت ساده دارند. این افراد که به دلیل نقص ژنتیکی، عفونت‌های مکرر و عود شونده دارند، درصد بسیار کمی از بیماران را تشکیل می‌دهند، این یک بیماری نادر است. به همین دلیل ممکن است کار تحقیقاتی ما جزو اولویت‌های دانشگاه نباشد، زیرا بیماری‌های سرطان و قلبی ـ عروقی در اولویت قرار دارند. ما می‌توانیم برای تحقیقاتمان بودجه بگیریم، اما باید با سرعت کمتری پیش برویم.» بنابراین باید آزمایش‌های بیشتری انجام شود تا اثربخشی دارو به اثبات برسد.

مزایا و معایب نانو

امروزه استفاده از علم جدید نانو در زمینه‌های مختلف مانند مهندسی مواد، پزشکی، داروسازی، زیست‌شناسی، فیزیک کاربردی، دامپزشکی و ده‌ها رشته دیگر گسترش یافته است. فناوری نانو، فهم و به‌کارگیری خواص جدید از مواد و سیستم‌ها در ابعاد کمتر از یک میکرومتر است که باعث بروز اثرات فیزیکی جدیدی می‌شود. ایران نیز در این فناوری که به کوچک‌شدن مقیاس‌ها کمک می‌کند پیشتاز بوده و تا پایان سال ۱۳۹۲ در مقام هشتم دنیا ایستاده بود، اما آیا همیشه فناوری نانو بهترین گزینه است؟ دکتر اکبری درباره فراگیر شدن این فناوری می‌گوید: «این​که نانو این قدر پر سروصدا شده به این معنی نیست که ما برای هر بیماری و مشکلی سراغ آن برویم. نانو یعنی این‌که اندازه ذرات زیر یک میکرومتر باشد و این اندازه پایین، نفوذ بهتر حامل یا دارو را به همراه دارد، اما ممکن است همین نفوذ بهتر، عوارضی ​به دنبال داشته باشد. اطلاعات دقیقی در مورد عوارض و سمیت نانوحامل‌ها در دست نیست. مانوری که روی نانو می‌دهند به دلیل اندازه آن است و این‌که شما برای آن​که روی این اندازه کار کنید باید فناوری‌های خاصی داشته باشید که بتوانید اندازه ذره‌ای را به آن حد برسانید و آن اندازه ذره‌ای را اندازه‌گیری کنید. همچنین میکروسکوپ‌های خاصی می‌خواهد که بتوان آن را دید.»​ با توجه به این‌که استفاده از فناوری نانو در داروسازی با سلامت انسان‌ها سروکار دارد، بررسی معایب و عوارض جانبی این​گونه داروها بالاتر می‌رود. به گفته دکتر اکبری، نانو ذاتا چیزی نیست که بتوانیم بگوییم برای هر​کاری باید سراغ آن رفت، ولی چون اندازه سلول‌ها و مولکول‌های حیاتی در حد نانوست، اگر ذرات به این اندازه کوچک شوند سازگاری بهتری با سیستم زنده پیدا می‌کنند. درباره همین ماکروفاژ‌هایی که محققان ایرانی روی آنها کار کرده‌اند، اگر اندازه آنها از حدی کوچک‌تر شود دیگر ماکروفاژها آنها را برداشت نمی‌کنند، چون ماکروفاژ‌ها گستره اندازه خاصی برای برداشت ذرات بیگانه دارند.

مائده گیوه‌چین / جام​جم