خطوط موازی در‌صنعت فضایی ایران

نهادهای فضایی

وزارت دفاع جمهوری اسلامی ایران، پس از انقلاب اولین نهادی بود که به صورت جدی وارد بحث دستیابی به فضا شد. این نهاد به مدت‌طولانی متولی اصلی بخش فضایی کشور بود. پس از تجربیات مدیریتی فراوان و هنگامی که روند توسعه فناوری فضایی در این نهاد به ثبات نسبی رسیده بود، پای وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات نیز با در اختیار گرفتن یکی از قدیمی‌ترین نهادهای فضایی کشور به نام سازمان سنجش از دور به این حوزه باز شد و در حالی که وزارت دفاع مشغول برنامه‌ریزی، تصویب و اجرای یک برنامه ده ساله برای توسعه بخش فضایی کشور بود، شورای عالی فضایی در عالی‌ترین سطح تشکیل و نقش وزارت ارتباطات نیز با تاسیس سازمان فضایی هر روز پررنگ‌تر می‌شد، اما با جدا شدن این سازمان از وزارت ارتباطات که بنا بود متولی اصلی توسعه فضایی کشور باشد و پیوستن آن به نهاد ریاست جمهوری، صحنه بازی تغییرات اساسی کرد. پیش‌بینی می‌شد این کار موجب همگرایی بیشتر در مدیریت بخش فضایی کشور گردد؛ امری که بسیاری کارشناسان معتقدند محقق نشد به گونه‌ای که حتی سند چشم‌انداز با دیدگاهی متفاوت و موازی با سند ده ساله وزارت دفاع تنظیم شد. در حال حاضر به نظر می‌رسد واگرایی کم و بیش ادامه داشته و نهادهای کوچک و بزرگ ازجمله دانشگاه‌ها، صدا و سیما، شورای عتف و برخی نهادهای دفاعی غیروابسته به وزارت دفاع نیز به صورت جداگانه وارد صحنه تصمیم‌گیری در حوزه فضایی شده‌اند. هم‌اکنون این ناهماهنگی در ابعاد مختلفی بروز کرده است.

سندهای موازی

سند جامع توسعه هوافضا و سند ده ساله توسعه فضایی، دو سند اصلی در حوزه فضایی کشور است که تا حد زیادی با دیدگاه‌های متفاوت نوشته شده است. سند جامع توسعه هوافضا سال ۹۱ از سوی شورای عالی انقلاب فرهنگی در حالی به تصویب رسید که هنوز چند سالی تا پایان برنامه ده ساله توسعه فضایی وزارت دفاع باقی مانده بود. با آن که گفته شد در تهیه سند جامع هوافضا، برنامه ده ساله نیز مورد توجه قرار گرفته است، اما کارشناسان می‌گویند تنها واژه‌ها، عبارات و جملاتی از برنامه ده ساله به سند جامع راه پیدا کرده و روح کلی حاکم بر آن به طور کلی متفاوت و حتی در مواردی متضاد با نسخه‌ای است که وزارت دفاع تجویز کرده بود. بسیاری بر این اعتقادند که برنامه وزارت دفاع با دیدگاهی کاربردی‌تر نوشته شده و سند جامع توسعه هوافضا بیشتر افزایش غرور ملی و موضوعات تبلیغاتی را مدنظر قرار داده است. چنین تفاوت دیدگاهی فارغ از آن که کدام‌یک برای کشور مفیدتر است، خود نشان‌دهنده عدم جامعیت در به‌کارگیری نظرات و نبود وفاق ملی در میان دست‌اندرکاران کلیدی توسعه بخش فضایی کشور است.

پروژه‌های موازی

خلأ ناشی از عدم توافق بر سر یک برنامه جامع موجب شده نهادها مستقلا به برنامه‌ریزی و اجرای پروژه‌های خود بپردازند. به این ترتیب در حال حاضر با تعریف ده‌ها پروژه مشابه در نهادهای مختلف، اندک منابع موجود به کانال‌هایی موازی هدایت شده و مستهلک می‌شود. در بخش خدمات ماهواره‌ای از قبیل فعالیت‌های مربوط به سنجش از دور که به دلیل کاربردهای مختلف از وسعت بالایی برخوردار است به درستی مشخص نیست چه سازمان‌هایی فعالند و چه کارهایی انجام داده‌اند. همچنین در ساخت ماهواره شاهدیم که پلتفرم‌های بسیاری با تعاریف و ماموریت‌های مشابه از سوی دانشگاه‌ها و مراکز مختلف در دست طراحی و ساخت است. در حال حاضر نگاهی اجمالی به فهرست پروژه‌های ماهواره‌های ایران نشان می‌هد تا‌کنون نام بیش از ده پلتفرم به میان آمده است. این در حالی است که در اغلب کشورهای توانمند در حوزه فضایی، این تعداد به ندرت از چهار تا پنج پلتفرم می‌رسد. حوزه ماهواره‌برها تاکنون تنها بخشی بود که به صورت متمرکز توسط یک نهاد پیگیری می‌شد، اما به تازگی زمزمه‌های ورود دیگر ارگان‌های دفاعی و غیردفاعی به این بخش نیز به گوش می‌رسد.

ارتباطات موازی

ارتباط و همکاری با دیگر کشورها ازجمله مواردی است که معمولا از سوی نهادهای بسیار محدودی در دولت انجام می‌شود، اما عملکرد جزیره‌ای سازمان‌های ایرانی به گونه‌ای‌ است که حتی در این مورد نیز موازی‌کاری دیده می‌شود و سازمان‌های مختلف هر یک جداگانه اقدامات خود را انجام می‌دهند. حتی در مواردی شنیده شده پیشنهادهای پراکنده نهادهای ایرانی به یک کشور برای همکاری تعجب کارشناسان آنها را نیز برانگیخته است. یکی از مسئولان در این مورد نقل می‌کرد، پس از ایجاد صمیمیت بین وی و یکی از متخصصان خارجی روزی از این متخصص می‌شنود که ما بسیار خوشحال می‌شویم تا ده‌ها ماهواره به سازمان‌های مختلف شما بفروشم، اما چنین کاری شما را در علوم و فناوری‌های فضایی به جایی نمی‌رساند. این نقل قول صمیمانه یک کارشناس خارجی به تنهایی نشان‌دهنده وضعیت نامطلوبی است که به دلیل موازی‌کاری و ناهماهنگی بخش‌های مختلف در زمینه روابط خارجی به آن دچار شده‌ایم.

به هزار و یک علت

موازی‌کاری سازمان‌ها در ایران دلایل متعددی دارد و موضوع جدیدی محسوب نمی‌شود، اما می‌توان با پرداختن به علل اصلی این پدیده در بخش فضایی کشور تا حدودی از آن کاست. موازی‌کاری عمدتا نشات‌گرفته از نبود یک متولی است که به صورت محوری قدرتمند برای جمع کردن سایر نهادها و سازمان‌ها عمل کند. البته قرار بود سازمان فضایی ایران با انتقال به نهاد ریاست جمهوری چنین نقشی را ایفا کند، اما به نظر نمی‌رسد تلاش‌های این سازمان در دستیابی به جایگاه واقعی خویش چندان موفقیت‌آمیز بوده باشد.

سازمان فضایی ایران هرچند به لحاظ جایگاه حقوقی در مرتبه‌ای بالا قرار گرفت، اما برخی عوامل ازجمله بی‌ثباتی در مدیریت خود این سازمان موجب شد نتواند در برابر دیگر نهادها، قدرت و تاثیرگذاری کافی داشته باشد. تعویض پیاپی مدیران که در سازمان فضایی به صورت یک روال درآمده بود و استفاده از مدیرانی که آشنایی حتی ابتدایی با این سازمان و اهداف آن نداشتند، قدرت نفوذ و تاثیر‌گذاری تصمیم‌های آن را بشدت کاهش داده و اعتماد نهادهای دیگر را از این سازمان سلب کرده است.

همچنین تصمیمات یکطرفه‌ای که بدون توجه به نظرات سایر نهادهای قدرتمند و باسابقه توسط سازمان فضایی ایران گرفته شد، مقاومت‌هایی را برانگیخت که خود به واگرایی بیشتر بازیگران این حوزه انجامید و نقش حامی و چترگونه سازمان فضایی را در حد یک رقیب برای سایرین تنزل داد. اختلافات ایجاد شده میان سازمان‌ها در اجرای سند چشم‌انداز محصول بارز این رویکرد است. در چنین فضایی، محرمانه‌بودن بسیاری از فعالیت‌های فضایی که در نهادهای مختلف انجام می‌شود به شدت گرفتن این مشکلات دامن‌زده است، چراکه جریان اطلاعات را میان نهادهای فعال مختل کرده و مانع آگاهی نهادها از فعالیت‌های یکدیگر شده است.

چه می‌توان کرد

ارائه راه‌حل برای مشکل بزرگی که ریشه‌هایی عمیق در فرهنگ سازمانی کشور دارد، کار ساده‌ای نیست و بررسی‌های دقیق و موشکافانه کارشناسان باسابقه حوزه فضایی کشور را می‌طلبد، اما با توجه به مشکلات واضحی که به سادگی قابل رویت است، می‌توان یکی از سناریوهای ممکن برای کاهش وخامت مشکلات ناشی از موازی‌کاری را در ارتقای جایگاه سازمان فضایی و اصلاح ساختار آن دانست. یک سازمان فضایی قدرتمند و با ثبات که با نگاهی پدرانه به بخش فضایی کشور در درجه اول تکلیف راهبرد اساسی و نگاه کلی کشور به فضا را تعیین کند که به موجب آن مشخص شود در نهایت نیت ایران از ورود به بحث فضا چیست و در مرحله بعد برنامه‌ درازمدتی را با مشارکت تمام جریان‌های فکری این حوزه تدوین کرده و با رهاکردن مجریگری و بر عهده گرفتن مسئولیت سیاستگذاری، موفق به اقناع تمام مجریان برای جلب همکاری آنها در اجرای برنامه درازمدت تدوین شده برای توسعه فضایی کشور شود. به این ترتیب می‌توان انتظار داشت تقسیم کار به صورت صحیح انجام شده و تمام نهادها نیز به آن پایبند باقی بمانند.

محمدامین آهنگری/ جام‌جم