نهایت آرزویم کم کردن درد یک بیمار است

شاید خیلی‌ها تصور کنند خانمی که خودش را غرق در علم می‌کند زندگی خصوصی‌اش را از دست می‌دهد اما گفت‌وگو با دکتر شکوفه نیک فر، معاون تحقیق و توسعه سازمان غذا و دارو که نام او در فهرست یک درصد دانشمندان برتر دنیا به ثبت رسیده به ما ثابت کرد در زندگی خانم‌هایی که در عرصه‌های علمی خوش درخشیده‌اند، زندگی حرفه‌ای و خصوصی به موازات هم پیش رفته‌اند.

شکوفه نیک‌فر از جمله افرادی است که زندگی‌اش با علم و تحقیق پیوندی ناگسستنی دارد و برخلاف آنچه تصور می‌شود خودش بر این باور است شاید بیش از خانم‌های معمولی به خانواده، تفریح و زندگی شخصی‌اش، زمان اختصاص می‌دهد. در این گفت‌وگوی خواندنی همراه ما باشید تا با ویژگی‌های این دانشمند جوان که از اعضای هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران نیز است بیشتر آشنا شوید و ببینید او چگونه می‌تواند بین وظایف حرفه‌ای و وظایفش در خانواده تعادل برقرار کند.

قرار گرفتن در فهرست یک درصد دانشمندان برتر دنیا چه مزیت‌هایی را به همراه دارد؟

یکی از مزیت‌ها این است که نشان می‌دهد کارهای این گروه از افراد در سطح دنیا دنباله‌رو دارد. یعنی مسیری که این گروه از دانشمندان و محققان در رسیدن به معرفی علم مشخصی پیموده‌اند مورد توجه قرار می‌گیرد. انتشارات و ایده‌های جدید آنها مطرح می‌شود و اینها از جمله مزیت‌ها برای فردی است که نام او در فهرست یک درصد دانشمندان برتر دنیا اعلام شده است. ما محقق هستیم و هر کس در حوزه کاری خودش دوست دارد، برترین باشد. درست مانند ورزشکاری که در سطح قهرمانی فعالیت می‌کند و دوست دارد در سطح دنیا شناخته شده باشد. مسلما برای محققی که حوزه کارش فراتر از حوزه‌های ملی و در حوزه‌های جهانی باشد این انتخاب ارزشمند تلقی می‌شود. شما با انتشارات خود در عرصه جهانی با دیگر دانشمندان صحبت می‌کنید و از استنادات دیگران مطلع می‌شوید. کارهای شما در عرصه‌های جهانی خوانده می‌شود و این بسیار مهم و ارزشمند است. درواقع این انتخاب در یک حوزه بزرگ انجام می‌شود و وقتی نام شما به‌عنوان نفرات برتر در این حوزه اعلام می‌شود، درواقع استنادات و مراجعات به مقاله‌های شما و دعوت برای سخنرانی و نوشتن مقالات جدید افزایش پیدا می‌کند و از نظر مطلوبیت برای محقق این انتخاب بسیار مهم و ارزشمند است، اما این‌طور نیست که چنین انتخابی برای فرد منتخب مزیت مادی به همراه داشته باشد یا جایزه‌ای به این افراد تعلق گرفته باشد. البته گاهی از این افراد قدردانی می‌شود، اما این کسب اعتبار بهترین پاداشی است که یک محقق به پاس ارائه کارهای خود ـ در حوزه‌ای مانند حوزه فعالیت من که زمینه پزشکی و دارویی است ـ دریافت می‌کند، وقتی محقق احساس می‌کند در نهایت خطی به کتابی اضافه کرده، دردی از بیماری کم یا سهولتی در درمان ایجاد کرده است رضایت واقعی را احساس می‌کند. این هدف، نهایت آرزوی ماست و به ما کمک می‌کند احساس خوشحالی و رضایت را تجربه کنیم.

تعداد خانم‌هایی که نامشان در فهرست یک درصد دانشمندان برتر دنیا به ثبت رسیده اندک است. شما چه ویژگی متفاوتی دارید که فکر می‌کنید در رسیدن به موفقیت تاثیرگذار بوده است؟

من اعتقاد ندارم که جنسیت می‌تواند مانع یا عامل مهمی در رسیدن به موفقیت باشد، اما خانم‌ها همیشه وظایف بزرگ‌تر و بیشتری را به دوش می‌کشند. باید در زمینه تربیت فرزندان و حمایت و رسیدگی به خانواده مسئولیت بیشتری را به عهده گیرند. این مسئولیت موجب می‌شود بخشی از وقت آنها به انجام این وظایف اختصاص داده شود که شاید بزرگ‌ترین مانع تلقی شود. اما معتقدم از نظر ضریب هوش، نظم و اعتماد به نفس می‌توانند جایگاه خوبی در قرار گرفتن در یک مسیر رو به رشد داشته باشند. من فکر می‌کنم ما تا حدی باید منظم‌تر و هدفمند‌تر حرکت کنیم و شاید تعیین اهداف در زندگی بتواند تا حد زیادی در رسیدن به موفقیت نقش تعیین‌کننده‌ای داشته باشد. این نقص آموزشی وجود دارد. از روز اول باید هدف‌هایمان را مشخص کنیم، ببینیم در چه جایگاه و موقعیتی قرار داریم. در آینده در چه جایگاهی قرار می‌گیرم. در سال‌های آینده قرار است در چه زمینه‌هایی فعالیت کنیم. چگونه می‌توانیم به زندگی خود نظم و ترتیب بدهیم. چقدر باید از خواب و فعالیت‌های دیگر بکاهیم تا بتوانیم به سمت هدفی که در نظر داریم، حرکت کنیم. من سعی کرده‌ام این ویژگی را در خود ایجاد کرده و آن را تقویت کنم. مثلا اگر هدف من این بوده که بتوانم ایده‌هایم را عملی کنم تلاش کرده‌ام هر طور که شده زمینه‌ای را برای رسیدن به این هدف فراهم کنم. سعی کرده‌ام تا حد امکان منظم باشم و از ساعاتی که در طول روز در اختیارم بوده، بهینه استفاده کنم.

چگونه توانسته‌اید میان وظایف‌تان در خانواده و وظایف حرفه‌ای تعادل ایجاد کنید؟

البته باید بپذیریم در این مسیر همراهان خوبی داشته‌ام. نمی‌توانم نقش خانواده‌ام را در پیمودن مسیر موفقیت نادیده بگیرم. همسر من همیشه در رسیدن به اهدافی که در نظر داشته‌ام حامی من بوده است. او خودش هم ازجمله یک درصد دانشمندان برتر دنیاست. به عبارت دیگر همسر من هم،چنین دیدگاهی داشته است و همیشه به عقاید و نظرات من در مسیر زندگی احترام گذاشته است. یعنی می‌توانم بگویم همسر من همواره به عنوان یک پشتیبان به من کمک کرده است تا بتوانم در مسیر رشد و پیشرفت قدم بردارم.

آیا شما با توجه به مسئولیتی که در سازمان غذا و دارو به عهده دارید و نقش‌ تاثیرگذاری که در حوزه دانش ایفا کرده‌اید برای زندگی خصوصی خودتان هم جایگاه خاصی در نظر داشته‌اید؟

در حقیقت اولویت من همیشه زندگی خصوصی و خانواده بوده است. رسیدگی به امور خانه و زندگی و حتی اقوام همیشه از اولویت‌های مهم من برای زندگی بوده است. اگر بخواهم سوال شما را به‌گونه دیگری مطرح کنم شاید بهتر باشد این طور بگویم که ممکن است عده‌ای تصور ‌کنند افرادی مانند من هرگز تفریح نمی‌کنند. من در پاسخ باید تاکید کنم که ما هم مثل افراد دیگر زندگی می‌کنیم یعنی سفر می‌رویم یا سینما می‌رویم و حتی گاهی اوقات شاید بیش از دیگران زمانی را به تفریح اختصاص می‌دهیم. من هم مانند افراد عادی زمانی را به خواندن کتاب و روزنامه اختصاص می‌دهم، اما همه کارها و برنامه‌های تفریحی را به شیوه زمان‌بندی شده و منظم برنامه‌ریزی می‌کنم. نظم مهم‌ترین عاملی است که به افراد کمک می‌کند در مسیر صحیح حرکت کرده و چیزهای دیگر را قربانی رسیدن به هدف نکنند.

می‌خواهم از این فرصت استفاده کنم و چند پرسش هم درباره حوزه فعالیت شما در سازمان غذا و دارو مطرح کنم. در بحث دارو سه رویکرد اصلی تحقیقات، مواد اولیه و صنعت دارو مطرح است. آیا ما در حوزه تحقیقات توانسته‌ایم همگام با دیگر کشورها در مرزهای دانش قدم برداریم یا تا رسیدن به این مرحله راهی طولانی پیش‌رو داریم؟

حقیقت این است که ما این توانایی را داریم که بتوانیم در مرزهای دانش حرکت کنیم. در بعضی حوزه‌ها ورود پیدا کرده‌ایم و ورود ما به حوزه‌هایی مانند داروهای بیولوژیک، زیست فناوری و نانوفناوری بسیار کمک‌کننده بوده است. این حوزه‌ها ازجمله حوزه‌های مطرح در مرزهای دانش است. ما در این حوزه‌ها موفق عمل کرده‌ایم. اگر بخواهیم پارامترهای مختلفی را در نظر بگیریم باید بپذیریم از نظر نیروی انسانی و از نظر شاخصه‌های جهانی نیروی انسانی خوب و کارآمدی داریم و در حوزه دانش و تحقیقات رتبه‌های خوبی داریم که به ما کمک می‌کند در حوزه تحقیقات وضع مناسبی داشته باشیم. اگرچه در حوزه فناوری رتبه بالایی نداریم. یعنی در مجموع پارامترهایی که در حوزه تحقیقات مطرح می‌شود شاید وضع چندان خوبی نداشته باشیم، اما می‌توانیم با در اختیار داشتن زیرساخت‌های تحقیقاتی که فراهم شده است پیشرفت‌های خوبی در حوزه تحقیقات پیش‌رو داشته باشیم. باید مدیریت تحقیق، هدفمند کردن آن و اولویت‌بندی در تحقیقات در حوزه مواد اولیه و ارتقای کیفی داروهایی که اکنون تولید می‌شود و همچنین در حوزه ورود به دانش و فناوری‌های جدید مورد توجه قرار گیرد تا بتوان موفقیت بیشتری کسب کرد.

در نتیجه تحریم‌ها ما در زمینه تامین مواد اولیه با مشکلات و محدودیت‌هایی مواجه شدیم. اساسا چرا تولید مواد اولیه دارویی در انحصار تعداد محدودی از کشورهاست؟

با توجه به این که بعضی مواد اولیه در داروها به اندازه ناچیز مورد استفاده قرار می‌گیرد، گاهی تولید یک ماده بسیار محدود و در سطح کوچکی انجام می‌شود و به این ترتیب از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نیست که کشورهای زیادی در حوزه تولید این مواد اولیه وارد شوند. تولید مواد اولیه دارویی بسیار هزینه‌بر است. چون فقط مساله تولید و تولید انبوه نیست. در واقع کیفیت و رسیدن به درجه خلوص مورد نظر هم بسیار مهم است. ماده اولیه فرآیندی را طی می‌کند که به یک ماده دارویی قابل استفاده برای بیمار تبدیل می‌شود. این مولکول یک مولکول حیاتی است و ویژگی‌های خاصی باید داشته است. مساله‌ای که اینجا مطرح است انحصاری‌ بودن تولید مواد دارویی اولیه تلقی نمی‌شود؛ بلکه حقیقت این است که اساسا مقرون به صرفه نیست که کشوری بخواهد در زمینه تولید مواد اولیه دارویی وارد عمل شود. ما قرار نیست در همه حوزه‌ها تولید داخلی را مورد توجه قرار دهیم و بخواهیم نیازهای خودمان را در کشور تولید کنیم. البته باید توجه داشت با چنین شرایطی مانند مواجه شدن با تحریم‌ها باید راهکارهای دیگری برای جایگزینی مواد اولیه داشته باشیم. یعنی باید در این شرایط آمادگی لازم را داشته باشم. برای این کار روش‌های دیگری وجود دارد. باید پروتکل‌های مصرف برای شرایط بحران و استراتژیک آماده‌سازی شود. اما برای رسیدن به خوداتکایی تولید داخلی ملاک نیست. چون ممکن است تولید داخلی صرفه اقتصادی نداشته باشد. خیلی از شرکت‌‌های خارجی که در این زمینه فعالیت می‌کنند بازارهای جهانی را هدف گرفته‌اند. اگر ما وارد این حوزه شویم باید با توسعه صادرات و ارتقای کیفیت محصولات وارد حوزه بازار با تعداد مشتریان بسیار زیاد شویم نه این که کارمان فقط محدود به داخل کشور باشد. ما در مواردی که دانش و فناوری آن در کشور وجود داشته است وارد شده‌ایم و مواد اولیه خوبی تولید کرده‌ایم که اکنون در صنعت مورد استفاده قرار می‌گیرد.

یکی از انتقادهای مطرح این است که صنعت دارویی در کشور ما مصرف‌کننده است. یعنی مواد اولیه، فناوری و دستورالعمل‌ها وارداتی است.

گاهی اوقات شما باید هدف را مشخص کنید. هدف حاکمیت در نظام سلامت کشور ما این است که بتوان داروهای با کیفیت مورد نیاز بیماران را به شیوه‌ای عادلانه در دسترس بیماران قرار داد که تامین این داروها می‌تواند از طریق تولید داخلی یا واردات دارو انجام شود. بعضی کشورها اصلا دارویی تولید نمی‌کنند. ما هم تولید داریم و هم بعضی داروها را از طریق واردات تامین می‌کنیم. شرایطی که بعد از انقلاب در کشور به وجود آمد و همچنین جنگ تحمیلی و پیامدهای متعاقب آن ما را در مسیری قرار داده است که موجب شود در بعضی زمینه‌ها و از جمله دارو تولید داخلی داشته باشیم. یکی از قسمت‌های مهم در فراهم کردن داروی مورد نیاز کشور، تولید داروست. تبدیل ماده اولیه دارویی به شکل داروی مصرفی فرآیند ساده‌ای نیست بلکه فرآیندی پیچیده است. فرمولاسیون، رساندن آن به خط تولید، تولید انبوه و بسته‌بندی همه از قسمت‌های مهم تشکیل‌دهنده صنعت داروست. یعنی باید در نظر داشته باشیم اگر ما دستگاه تولیدکننده قرص، کپسول یا واکسنی را نداریم به این معنی نیست که صنعت داروسازی نداریم. صنعت داروسازی از بخش‌های متعددی تشکیل شده که دستگاه‌های تولید‌کننده بخشی از آن را تشکیل می‌دهد. شاید شما به صنایع بزرگ و صنایعی مانند ریخته‌گری بیشتر نیاز داشته باشید تا صنعت داروسازی. اکنون بسیاری از دستگاه‌های تولیدکننده دارو در کشور وارد شده است و شرکت‌های داروسازی هم فعال هستند. ما 95 درصد داروها را از نظر عددی در داخل کشور تولید می‌کنیم که از نظر من یک صنعت تولیدی بزرگ است. به هر حال براساس آنچه در سیاستگذاری‌ مطرح است ورود به حوزه‌هایی با فناوری‌های پیشرفته می‌تواند هزینه‌های ناشی از واردات داروهای با فناوری بالا را کاهش دهد. در عین حال توسعه همکاری‌های صنعت و دانشگاه و ورود مباحث تحقیق و توسعه به صنعت و دانشگاه می‌تواند نقش مهمی در ورود به حوزه‌های مبتنی بر فناوری، فروش فناوری و استفاده از آن در حوزه دارویی داشته باشد و من فکر می‌کنم این پتانسیل در کشور ما وجود دارد.

شما به پتانسیل‌های موجود در کشور اشاره کردید. ما ادعا می‌کنیم در حوزه طب سنتی از قدیمی‌ها هستیم و از گذشته در این حوزه فعال بوده‌ایم، اما امروز قفسه‌های داروخانه‌ها از داروهای مکملی اشباع شده که همگی از کشورهای غربی وارد شده‌اند. به نظر شما چرا در این حوزه‌ها نقش پررنگی نداشته‌ایم؟

من اعتقاد دارم این فرهنگ در کشور ما وجود دارد. برای حرکت در این حوزه‌ها مسائل فرهنگی که در جامعه پیش می‌آید بیشترین اثرگذاری‌ را می‌تواند داشته باشد. در خیلی از حوزه‌ها این رویکرد وجود دارد. زمانی در کشور ما این فرهنگ وجود داشت که چند ساعتی دیگی را روی اجاق می‌گذاشتند تا غذا به اصطلاح جا بیفتد، اما امروزه فرهنگ فست‌فود جایگزین آن شده است. در طب سنتی ما هم روند مشابهی پشت سر گذاشته شده است و استفاده از روش‌های زمانبر و فرآیندهای پیچیده به اشکال کوچک‌تری که همین بسته‌های دارویی است تبدیل شده است. یکی دیگر از عوامل مطرح این است که ما با سرعت مناسبی وارد این حوزه نشده‌ و نتوانسته‌ایم این فرهنگ را در کشور ایجاد کنیم. یعنی صنعت داروسازی ما نتوانسته است محصولات طب سنتی را به شکل مدرن و امروزی در اختیار مصرف‌کنندگان قرار دهد. در عین حال پاکیزگی و کیفیت و نظارت بر فرآورده دارویی هم مطرح است. ما بسیاری از گیاهان را بخوبی نمی‌شناسیم و همیشه این نگرانی وجود دارد که بر طب سنتی هیچ نظارتی وجود ندارد و این می‌تواند موجب سردرگمی مصرف‌کنندگان شود. ممکن است یک بسته حاوی گیاه سمی که آلودگی میکروبی دارد به عنوان یک داروی گیاهی عرضه شود. شاید کوتاهی از ما بوده است که نتوانسته‌ایم این فرهنگ را در کشور ایجاد کنیم. من اعتقاد دارم با توجه به این که سازمان غذا و دارو برای این مساله اهمیت ویژه‌ای قائل شده و اداره‌ای برای داروهای طبیعی راه‌اندازی کرده و برنامه‌هایی برای گسترش داروخانه‌های طبیعی در نظر گرفته شده است در آینده شاهد گسترش فرهنگ استفاده از داروی گیاهی و طب سنتی در کشور باشیم.

انتخاب یک درصد دانشمندان برتر دنیا

یک پایگاه داده‌ای تحت عنوان ESI وجود دارد. در این پایگاه اطلاعات مربوط به همه مستنداتی که به یک کار علمی می‌شود و تعداد افرادی که روی یک موضوع علمی کار کرده و نتایج‌ آن را انتشار داده‌اند جمع‌آوری می‌شود. این پایگاه داده‌ای اطلاعات مربوط به افرادی را که در حوزه‌های مختلف کار کرده‌اند، شامل می‌شود. کار علمی از انتشار آغاز می‌شود. وقتی شما نتیجه یک کار علمی را منتشر می‌کنید این کار به دفعات دیده می‌شود و ممکن است براساس اعتباری که دارد به دفعات به آن استناد داده شود. علاوه بر اعتبار علاقه‌مندی به آن موضوع در حوزه دانش و در سطح توسعه هم می‌تواند به عنوان یک ملاک در استناد به یک کار علمی مورد توجه قرار گیرد. در مجموع براساس این اطلاعات و با توجه به تعداد مستندات افراد به یک کار علمی، یک درصد برتر از تعداد دانشمندانی که در یک حوزه مشخص کار می‌کنند انتخاب می‌شود و به ترتیب این افراد شناسایی و نام آنها اعلام می‌شود. این اطلاعات هر دو ماه یکبار به روزرسانی می‌شود. برای انتخاب یک درصد دانشمندان برتر در سطح دنیا معیارهای متفاوتی وجود دارد. داشتن مقالات پر استناد یا مقالات داغ که به سرعت به عنوان مقالات پراستناد مطرح می‌شود یکی از این معیارهاست. بعضی مقالات در دوره کوتاهی پر استناد تلقی می‌شود، اما ممکن است مقالاتی باشد که برای معرفی شدن به عنوان مقالات پر استناد به گذشت زمان بیشتری نیاز دارد. بنابراین برای محاسبه و شناسایی یک درصد دانشمندان برتر پارامترهای مختلفی ملاک است و در نهایت اسامی افرادی که به‌عنوان یک درصد دانشمندان برتر شناخته می‌شوند در فهرستی اعلام می‌شود. قرار گرفتن در فهرست یک درصد دانشمندان برتر دنیا به این معنی است که این افراد می‌توانند مورد اعتماد و استناد قرار گیرند. آنها از جمله افرادی هستند که از طریق انجام کارهای تحقیقاتی در حوزه‌ای که کار کرده‌اند تجربه زیادی را از آن خود ساخته‌اند.

از داروسازی تا اقتصاد دارو

شکوفه نیک‌فر سال 1347 در ​ تبریز متولد شد. دوره ابتدایی را در همان شهر به پایان رساند و با انتقال خانواده به ​ تهران دوره راهنمایی و دبیرستان را در این شهر ​ گذراند. وی پس از پایان مقطع دبیرستان در رشته داروسازی دانشگاه علوم پزشکی تهران پذیرفته شد.

پس از فارغ‌التحصیل شدن از دانشگاه به علت علاقه‌ای که به رشته‌های بین‌بخشی مانند علوم انسانی،‌ اقتصاد، جامعه‌شناسی و اپیدمیولوژی داشت تصمیم گرفت در چنین رشته‌هایی مطالعاتی انجام دهد. آن زمان امکان ادامه تحصیل در این رشته‌ها در کشور وجود نداشت. وی دوره‌ای کوتاه در وزارت بهداشت به کارهای سیاستگذاری نظام دارویی، اطلاع‌رسانی و تدوین فارماکوپه کشوری پرداخت و بعد از آن در یک دوره MPH یا همان مدیریت بهداشت عمومی در دانشگاه تهران شرکت کرد. در کشور ما در پایان این دوره گواهینامه‌ای به شرکت کنندگان ارائه می‌شود. پایان‌نامه‌ای که در آن زمان ارائه داد از جمله طرح‌های برگزیده‌ای بود که در جشنواره رازی به عنوان طرح برتر انتخاب شد. او به طور کلی به زمینه‌های تحقیق و انتشار علاقه‌مند بود تا این که سال 1387 در دوره تخصصی در رشته اقتصاد مدیریت دارو در دانشگاه تهران ادامه تحصیل داد. او جزو اولین افرادی است که بعد از راه‌اندازی رشته اقتصاد مدیریت دارو در این رشته تحصیل کرد. اکنون عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران است و در حوزه تحقیق و توسعه با سازمان غذا و دارو همکاری می‌کند. وی جایزه زنان محقق جوان کشورهای در حال توسعه در حوزه آسیا ـ اقیانوسیه را از آکادمی بین‌المللی علوم کشورهای در حال توسعه کسب کرده و وزارت علوم، تحقیقات و فناوری او را محقق برتر کشوری در وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های اجرایی انتخاب کرده است. حوزه اصلی کارهای تحقیقاتی این محقق تولید شواهد بوده است؛ یعنی شواهدی فراتر از مطالعات بالینی برای بررسی اثربخشی داروها. بیماری‌های دیابت، گوارشی و ​ سیستم اعصاب از جمله بیماری‌هایی است که در حوزه‌های کارهای تحقیقاتی‌اش به آنها پرداخته‌ است. نیک‌فر در تحقیقات اخیرش علاوه بر اثربخشی، هزینه اثربخشی یعنی محدودیت‌های اقتصادی که در حوزه دارودرمانی وجود دارد و دولت‌ها و بیمه‌ها و مردم را درگیر می‌کند نیز مورد توجه قرار داده است.

فرانک فراهانی جم ‌/‌ گروه دانش