تلألوی هنر ایرانی در نخستین موزه ایران

170 سال پیش‌، زمان فتحعلی‌ شاه‌ در محل ساختمان‌های وزارت فرهنگ و سازمان برنامه و بودجه‌، باغ بزرگی بود که از شمال تا خیابان هدایت فعلی و از جنوب تا میدان بهارستان گسترده بود. در حال حاضر از آن باغ و قصر فقط حوض‌خانه‌ای باقی ‌مانده که تبدیل به موزه هنرهای ملی شده و شاید همین آن را از خطر نابودی محفوظ داشته است‌.

این مجموعه در برگیرنده بهترین هنرهای ملی ایران در همه سال‌های اخیر مانند مینیاتور، تذهیب‌، خاتم‌، کاشیکاری‌، قالیبافی‌، پارچه‌بافی‌، زری‌دوزی، مخمل‌بافی‌، میناکاری‌، قلم‌زنی و معرق است‌.

نام موزه از نام باغ برداشته شده و چون این محل حوض‌خانه بوده‌، به حوض‌خانه باغ نگارستان معروف است‌. این موزه به همت مرحوم استاد حسین طاهرزاده بهزاد تاسیس شده است‌.

ماجرای تاسیس این موزه نیز شنیدنی است. در همسایگی این موزه و در باغ نگارستان فعلی ـ که اکنون به موزه مکتب کمال‌الملک تبدیل شده است ـ مدرسه صنایع مستظرفه فعالیت می‌کرد. کمال‌الملک بعد از تحصیل در فرنگ هنگامی که به ایران بازگشت، مدرسه صنایع مستظرفه را بنا نهاد تا بتواند هنر مدرن را وارد ایران کند. طی مدت شش ماه این مدرسه رونق گرفت و کمال‌الملک شاگردان بسیاری را در رشته‌های هنری مدرن به حضور پذیرفت.

همزمان با این اتفاق استاد حسین طاهرزاده بهزاد به پیشنهاد کمال آتاتورک در کشور ترکیه مدرسه قالیبافی بنا می‌کند. هنگامی که رضاخان از ترکیه دیدن می‌کند، متوجه می‌شود این هنرمند ایرانی، در آنجا مشغول تدریس قالیبافی است. رضاشاه به استاد طاهرزاده بهزاد پیشنهاد می‌کند چنین مدرسه‌ای را در کشور خودش بنا نهد. این هنرمند به ایران می‌آید و در کنار مدرسه صنایع مستظرفه، مدرسه قالیبافی را پایه‌گذاری می‌کند.

بعد از مدتی که این مدرسه رونق می‌گیرد، استاد تصمیم می‌گیرد مدرسه را گسترش دهد و تمام هنرهای قدیمی ایران زمین را در این مدرسه تدریس کند. به همین دلیل کم‌کم رشته‌هایی مانند مینیاتور، تذهیب‌، خاتم‌، کاشیکاری‌، پارچه‌بافی‌، زری‌دوزی، مخمل‌بافی‌، میناکاری‌، قلم‌زنی و معرق نیز به این مدرسه افزوده می‌شود و به این ترتیب عنوان آن به مدرسه صنایع قدیمه تغییر می‌کند. مدرسه صنایع مستظرفه به مدیریت کمال‌الملک جایی بود که در آن هنرهای مدرن مانند نقاشی و مجسمه‌سازی تدریس می‌شد و در همسایگی آن، مدرسه صنایع قدیمه مدرسه‌ای بود که در آن هنرهای قدیمی ایرانی زیر نظر طاهرزاده بهزاد تدریس می‌شد.

برای تدریس دروس مختلف در مدرسه صنایع قدیمه، از استادان نامدار دعوت به همکاری شد. مثلا برای تدریس درس خاتم استادانی از شیراز به مدرسه دعوت شدند، چون استادان شیرازی جزو زبده‌ترین استادان خاتم در ایران به شمار می‌رفتند یا برای درس مینیاتور از استاد هادی خان تجویدی پدر علی، محمود و اکبر تجویدی دعوت به کار شد که در کار خود خبره بود. به همین دلیل مینیاتورها و خاتم‌ها و دیگر هنرهایی که در این مدرسه توسط هنرمندان آفریده شد، جزو ماندگارترین آثار هنری در تاریخ ایران به شمار می‌رود. مثلا مینیاتورهایی که در مدرسه صنایع قدیمه خلق شد اوج هنر مینیاتور در ایران به شمار می‌رود. حتی استاد فرشچیان نیز که امروز به‌عنوان بزرگ‌ترین مینیاتوریست کشور شناخته می‌شود، از شاگردان استاد عیسی بهادری در اصفهان محسوب می‌شود که استاد فرش‌بافی آن مدرسه بود.

این دو مدرسه در کنار هم با استادان و شاگردان نامدار، آثاری خلق کردند که در تاریخ هنری این کشور باعث افتخارند. از آن سو، در مدرسه صنایع مستظرفه کمال‌الملک شاگردانی تربیت کرد که گاه از خودش فراتر رفتند و آثاری پدید آوردند که هنوز هم ماندگارند. ازجمله شاگردان کمال‌الملک می‌توان به ابوالحسن خان صدیقی مجسمه‌ساز بزرگ کشور و خالق مجسمه میدان فردوسی و چند مجسمه مشهور دیگر و همچنین استاد آشتیانی و استاد شیخ اشاره کرد. این را هم اضافه کنیم که کمال‌الملک به چنان استادی و تبحری رسیده بود که می‌توانست استعداد شاگردانش را شناسایی کند. مثلا همین ابوالحسن خان صدیقی، وقتی کارش را به‌عنوان شاگرد نزد کمال‌الملک شروع کرد، با آبرنگ نقاشی می‌کرد. هنوز هم نقاشی‌های آبرنگ او پابرجاست و نشان می‌دهد چقدر ماهرانه کار می‌کرده است، اما کمال‌الملک به او توصیه می‌کند سراغ مجسمه‌سازی برود یا مثلا استاد امینی کار طراحی می‌کرد، اما کمال‌الملک به او می‌گوید عازم فرانسه شود و کوبلن‌دوزی یاد بگیرد. البته مراد از کوبلن‌دوزی، هنر مدرنی است که هنرمند در آن پرتره را با اندازه مورد نظر خود می‌دوزد.

سال گذشته سازمان زیباسازی شهر تهران محل مدرسه صنایع مستظرفه را که در باغ نگارستان واقع شده، به موزه مکتب کمال‌الملک تبدیل کرد و آثار بسیاری از شاگردان آن مدرسه را خرید و به آن مکان منتقل کرد. شاید کمتر کسی تصور کند نامگذاری خیابان کمال‌الملک در کنار آن باغ، چنین ریشه‌ای دارد، چراکه آن محوطه کلا به مدرسه کمال‌الملک اختصاص داشته است.

در همسایگی مدرسه کمال‌الملک، در مدرسه صنایع قدیمه هم اتفاقات مهمی در جریان بود. این مدرسه چنان رونق داشت که فارغ‌التحصیلانش، مدرکی معادل لیسانس، فوق لیسانس و دکترای امروزی دریافت می‌کردند. بسیاری از استادان و شاگردان به دو زبان فارسی و فرانسوی مسلط بودند. در این مدرسه عیسی بهادری طراحی فرش درس می‌داد. در یکی از طرح فرش‌های او به شکل ظریف و هنرمندانه‌ای قصه آفرینش را لای گل‌های قالی مشاهده می‌کنیم. به این صورت که دو مرد در پایین گل‌ قالی به‌عنوان ستون‌های زندگی دیده می‌شود. در گل قالی دو زن دیده می‌شود و در بالا به شکل ظریفی دو کودک دیده می‌شود. این نقوش با نگاه دقیق به طرح فرش چنان خودنمایی می‌کند که هر بیننده‌ای را به تحسین وامی‌دارد.

در مدرسه صنایع قدیمه در درس مینیاتور، استاد هادی تجویدی و شاگردانش فعالیت می‌کردند. در تذهیب علی درودی، استاد باقری و استاد یوسفی همراه شاگردانشان به خلق اثر می‌پرداختند. در خاتم، محمدحسین و محمود صنیع خاتم که پدر و پسر بودند کار می‌کردند. در زری‌بافی و مخمل‌بافی استاد حریری موسس کارگاه زری‌بافی کار می‌کرد. در رشته قلم‌زنی محمود دهنوی و در معرق استاد ویزایی، طاهر امامی و خلیل امامی فعالیت می‌کردند. استادانی همچون هادی تجویدی، علی‌اکبری، مقیمی تبریزی، محمدعلی زاویه و دیگر استادانی که از آنها نام برده شد، بزرگ‌ترین نام‌های تاریخ کشور در زمینه هنرهای قدیمه محسوب می‌شوند که همگی در این مدرسه حضور داشتند.

کار مدرسه هنرهای قدیمه چنان رونق گرفت که سال 1309 ساختمان آن به موزه تبدیل شد تا محلی برای حفظ و نگهداری آثار ارزشمندی باشد که در این مدرسه خلق می‌شد. نکته مهم دیگر افتتاح این موزه، این بود که موزه هنرهای ملی ایران، نخستین موزه تاریخ ایران محسوب می‌شود که هفت سال قبل از موزه ایران باستان گشایش یافت. البته برخی مورخان معتقدند که نخستین موزه ایران را ناصرالدین شاه بنا نهاد. ناصرالدین شاه بعد از سفرهایش به اروپا از موزه در کشورهای غربی خوشش آمد و تصمیم گرفت موزه‌ای هم در ایران تاسیس کند، اما موزه‌ای که او بنا نهاد، موزه‌ای بود خصوصی و کاملا شخصی که در یکی از اتاق‌های کاخش بنا نهاد. همه مردم حق استفاده از این موزه را نداشتند. تنها برخی مهمانان خاص داخلی و خارجی طی ملاقات‌هایشان با ناصرالدین شاه حق داشتند به آن اتاق ورود کنند و برخی آثار را به چشم ببینند در حالی که موزه هنرهای ملی ایران، جنبه عمومی داشت و آثار برای همه مردم به نمایش گذاشته می‌شد.

موزه هنرهای ملی که سال‌های طلایی خود را سپری می‌کرد، به واسطه موفقیت هنرمندان این موزه (مدرسه صنایع قدیمه) سال 1945 میلادی نشان طلایی نمایشگاه گراند‌پری را به دست آورد، اما مدتی بعد با ساخته شدن وزارت فرهنگ و هنر در عمارت سابق باغ نارنجستان، عده‌ای استادان براساس فامیل بازی به مدرسه راه یافتند. آن زمان مدیریت موزه به عهده استاد علی کریمی بود. او که از این عدم شایسته‌سالاری تحت فشار بود، در نهایت زورش نرسید و به تلافی سازمان صنایع دستی را بنا نهاد. از همان زمان بود که کارگاه‌های مدرسه صنایع قدیمه به سازمان صنایع دستی منتقل شد.

موزه هنرهای ملی ایران به‌عنوان نخستین موزه کشور، به دلیل گنجینه‌ای غنی از آثار و همچنین پیشینه موزه‌داری تا زمان انقلاب بیش از 750 شیء قیمتی و اثر هنری را به سایر موزه‌های کشور داد تا سهمی در غنی کردن دیگر موزه‌ها داشته باشد. درواقع این موزه، دیگر موزه‌های کشور را هم تغذیه می‌کرد.

بنای موزه هنرهای ملی در تهران به‌عنوان یادگاری از حوض خانه آن کاخ عظیم، ۲۸ بهمن ۱۳۶۹ با شماره ثبت ۱۷۳۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

این موزه در ساختمان اداری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی همه روزه جز پنجشنبه‌ و جمعه‌ و روزهای تعطیل، از ساعت 8 تا 17 پذیرای علاقه‌مندان است. اگرچه این موزه داخل ساختمان اداری وزارت ارشاد محبوس است، اما منعی برای ورود و بازدید از موزه وجود ندارد.

درباره آثار این موزه که همگی جزو بهترین‌ها هستند، همین بس که منبری که در آن نگهداری می‌شود تنها منبری است در جهان که گنبد معرق دارد. این منبر را زمانی که شهید بهشتی مبلغ مسجد هامبورگ بود سفارش داد، اما وقتی نتیجه کار را دید ترجیح داد این اثر در ایران و در موزه هنرهای ملی ایران بماند.

سجاد روشنی‌ /‌ گروه فرهنگ و هنر