بازگشت هیولای رودخانه ابولا

به عنوان مثال سی‌بی‌اس سه‌شنبه، 14 مرداد اعلام کرد: «یکی از بیمارانی که پس از بازگشت از غرب آفریقا عوارض ابتلا به ویروس ابولا را داشت و در بیمارستان مونت‌سینای نیویورک قرنطینه شده بود، با وجود مثبت بودن نتایج آزمایش‌های اولیه ظاهرا دیگر مشکل خاصی ندارد، بنابر این بزودی از بیمارستان مرخص خواهد شد.» چنین خبرهایی معمولا بازخورد مناسبی در میان جامعه ندارد چراکه نگرانی از احتمال ابتلا به این بیماری به حدی است که اغلب مردم تصور می‌کنند هر نوع تماس اتفاقی با مبتلایان به این بیماری می‌تواند به ابتلای آنها منجر شود. درست است که این بیماری می‌تواند بسادگی منتقل شود، اما متخصصان کماکان با فرضیه ابتلا در اثر برخوردهای اتفاقی مخالف هستند. آنچه در ادامه می‌خوانید؛ گزارشی مختصر از این ویروس، تاریخچه شناسایی آن، نحوه تاثیرگذاری بر بدن و در نهایت تلاش‌های انجام شده در جهت مهار آن است.

ویروسی که نام خود را از یک رودخانه گرفت

ابولا برای اولین‌بار در سال 1976 (1355 هجری شمسی) و به واسطه دو شیوع همزمان در نزارای سودان و یامبوکوی جمهوری دموکراتیک کنگو گزارش شد. دومین شیوع گسترده این بیماری در روستایی حوالی رودخانه ابولا اتفاق افتاد که البته آمار تلفات آن نیز کم‌نظیر بود. رودخانه ابولا در شمال کنگو جریان دارد و سرچشمه رودخانه مونگالا یکی از انشعاب‌های اصلی رودخانه مشهور کنگو است. در حقیقت شیوع بیماری در روستای نزدیک رودخانه ابولا علت اصلی نامگذاری این بیماری است.

ابولا که در گذشته از آن تحت عنوان «تب ناشی از خونریزی ابولا» یاد می‌شد، یک بیماری ویروسی مهلک است که در مورد انسان‌ها اغلب باعث مرگ بیمار می‌شود. آمارها نشان می‌دهد ​ نرخ تلفات یا مرگ و میر این بیماری بالغ بر 90 درصد است. شیوع این بیماری به این صورت است که اغلب از روستاهای پرت و دور افتاده مرکز و غرب آفریقا یا نواحی نزدیک به جنگل‌های بارانی حاره‌ای شروع می‌شود و سپس دامنه آن گسترش پیدا می‌کند. حیوانات وحشی ازجمله میمون‌ها و معدودی از خفاش‌های میوه‌خوار می‌توانند ناقل این بیماری باشند و عامل بیماری‌زا ظاهرا از طریق آنها به انسان منتقل می‌شود.

ناقلان احتمالی طبیعی

تحقیقات نشان داده ​ برخی از خفاش‌های میوه‌خوار می‌توانند میزبان طبیعی ویروس ابولا در بدن خود باشند. پراکنش جغرافیایی ویروس‌های ابولا می‌تواند با دامنه پراکنش زیستی این خفاش‌ها همپوشانی داشته باشد. اعضای خانواده این خفاش‌ها اغلب جثه‌ای بزرگ، پوزه‌ای دراز و چشم‌هایی درشت دارند. در ایران تنها یک گونه از این خانواده وجود دارد. این گونه بزرگ‌ترین خفاش ایران است و پراکنش جهانی آن شامل نواحی شمال آفریقا، غرب آسیا تا پاکستان می‌شود. این گونه در ایران اغلب در مناطق ساحلی بلوچستان تا بوشهر، جهرم و قشم مشاهده می‌شود. خفاش‌های میوه‌خوار از میوه‌هایی مانند کنار، خرما، انبه، موز، شهد و گرده گل‌ها تغذیه می‌کنند.

خفاش‌ها معمولا به انسان حمله نمی‌کنند، اما احساس خطر و قرار گرفتن در تنگنا می‌تواند آنها را مجبور به محافظت از خود کند. تماس نزدیک با خون، ترشحات و مایعات بدن، مدفوع و دیگر اندام‌های داخلی حیوان آلوده طبیعتا می‌تواند زمینه را برای آلوده شدن انسان‌ها فراهم کند. در کنار خفاش‌ها، میمون‌ها و شامپانزه‌ها نیز یک منبع عفونت جدی برای آلوده کردن انسان‌ها به ویروس ابولا هستند، اما در گذشته تصور نمی‌شد این حیوانات خود یک انبار باروت باشند بلکه بیشتر این باور که آنها نیز نظیر انسان‌ها میزبانان اتفاقی هستند مورد توجه بود تا این که در سال 1994 (1373 هجری شمسی) شیوع ویروس ابولا در شامپانزه‌ها و گوریل‌ها تائید شد. بعدها شیوع ویروس نوع دیگری از ابولا در بین میمون‌های دم دراز ماکاک در فیلیپین و پس از آن در میمون‌های وارداتی فیلیپین به آمریکا و ایتالیا باعث شد داستان، شکل دیگری به خود بگیرد. در سال 2008 (1387 هجری شمسی) گزارش‌های غیرمستندی ارائه شد مبنی بر آن که ویروس ابولا زمینه چندین شیوع مرگبار را چه در میان خوک‌ها و چه در میان مردم عادی چین و فیلیپین فراهم کرده است، اما تحقیقات آینده نشان داد این گونه از ویروس باعث بیماری خوک‌ها نمی‌شود.

انتقال بیماری به انسان

اغلب عفونت‌ها در آفریقا ابتدا به واسطه تماس با شامپانزه‌ها، گوریل‌ها، خفاش‌های میوه‌خوار، میمون‌ها، بزهای کوهی جنگلی یا آنتلوپ‌ها و جوجه‌تیغی‌های آلوده به این ویروس حاصل شده است. پس از آن ویروس از طریق یک انسان به انسان دیگر منتقل می‌شود. شرط ابتلا به این بیماری تماس مستقیم (پوست مجروح یا غشای مخاطی یک فرد سالم) با خون، آب دهان، ادرار، مدفوع، عرق و دیگر ترشحات بدن افراد آلوده است. تصور می‌شود که بیشترین میزان غلظت ویروس ابولا در خون، استفراغ و اسهال شخص بیمار نهفته باشد. آنالیز میکروسکوپی نشان می‌دهد​ نشانه‌های ریخت‌شناسی ویروس‌های خانواده فیلوویروس‌ها می‌تواند از میزبانی به میزبان دیگر دستخوش تغییر شود. این بیماری می‌تواند از طریق تماس غیرمستقیم یعنی به واسطه محیط‌ها یا جاهایی که آلوده شده‌اند نیز به افراد سالم منتقل شود. یکی دیگر از راه‌های شایع انتقال این بیماری تماس سوگواری‌کنندگان با بدن فرد درگذشته است. علاوه بر این کسانی که از این بیماری نجات پیدا کنند، به مدت 7 هفته پس از درمان قطعی ناقل بیماری هستند. متاسفانه پرستاران و پزشکانی که برای نجات این بیماران تلاش می‌کنند نیز در امان نیستند چنانچه در روزهای اخیر مواردی​ از ابتلای آنها گزارش شده است.

علائم و نشانه‌های ابولا

بیماری ابولا اغلب با یک تب ناگهانی، ضعف شدید، درد ماهیچه، سردرد و زخم گلو شروع می‌شود. این عوارض بعدها با استفراغ، اسهال، آسیب جدی به کلیه‌ها و اختلال در عملکرد کبد و گاهی نیز با خونریزی داخلی و خارجی قربانی خود را به کام مرگ می‌کشد. دستاوردهای آزمایشگاهی حاکی از آن است که تعداد پلاکت‌ها و گلبول‌های سفید خون طی دوران بیماری کاهش پیدا کرده و علاوه بر آن میزان آنزیم‌های کبد نیز افزایش پیدا می‌کند. تا زمانی که این ویروس در خون، مخاط و دیگر ترشحات بدن بیمار وجود داشته باشد، فرد آلوده به این بیماری است. دوره نهفتگی بیماری یعنی فاصله زمانی بین آلوده شدن با ویروس تا بروز نخستین علائم بین 2 تا 21 روز متغیر است. در یک آزمایشگاه متخصصان شاهد بودند که ویروس ابولا 61 روز پس از شروع بیماری همچنان در بدن یک مرد بیمار به صورت منزوی حضور داشت.

واکسن و درمان

سایت رسمی سازمان بهداشت جهانی اعلام کرده که در حال حاضر واکسن مجوزداری برای این بیماری وجود ندارد. تاکنون چند​ واکسن برای این بیماری آزمایش​شده، اما هیچ کدام از آنها هنوز امکان استفاده بالینی ندارند. افرادی که به نوع حاد این بیماری مبتلا می‌شوند، به مراقبت‌های تخصصی زیاد نیاز دارند. اغلب مبتلایان دهیدراته شده یا آب بدن خود را از دست می‌دهند لذا ضروری است از طریق دهان محلول‌های حاوی الکترولیت‌ها به آنها خورانده شود یا حتی از طریق وریدی مایعات لازم به بدن آنها تزریق شود. متاسفانه هیچ درمان خاصی برای این بیماری وجود ندارد و روش‌های درمانی جدید با استفاده از داروهای جدید نیز هنوز در مراحل ارزیابی است.

مسیرهای بی‌بازگشت

مطالعات گسترده روی این بیماری نشان داده​ اماکن مختص نگهداری خوک‌ها در آفریقا می‌تواند نقشی اساسی در توسعه و بسط این بیماری ایفاء کند، چراکه در واقع خفاش‌های میوه‌خوار نیز علاقه وافری به حضور در این محل‌ها دارند. برخی از انواع این بیماری از طریق خوک به انسان منتقل می‌شود لذا با توجه به حاد بودن مساله تنها راه مبارزه کنونی آموزش مردم و پرهیز آنها از مصرف شیر، گوشت خام و سایر اندام‌های حیواناتی است که احتمال آلودگی آنها می‌رود. اعضای خانواده بیمار و تیم پزشکی نیز بیشترین میزان آسیب‌پذیری را دارند. تعویض ملحفه بیمار و جابه‌جایی لباس‌های وی بدون دستکش می‌تواند براحتی ویروس را از طریق تماس دست با بینی، چشم​ها و حتی دهان به بدن شخص سالم وارد کند. از آنجا که عوارض این بیماری شبیه مالاریا و وباست لذا اغلب در آفریقا درست تشخیص داده نمی‌شود. سخنگوی سازمان بهداشت جهانی در تازه‌ترین موضع‌گیری خود اعلام کرد: «هنوز تحقیقات برای مهار این بیماری به نتیجه قطعی نرسیده، اما طی 40 سالی که از شیوع این بیماری گذشته خوشبختانه توانسته‌ایم بیماری را حتی با روش‌های سنتی مهار کنیم، لذا دلیلی ندارد که این بار نیز موفقیت حاصل نشود.»

منبع: www.who.int

تکامل بیماری‌های ویروسی

برای درک این‌که چرا برخی ویروس‌ها بدخیم و مهلک هستند باید دنیا را از دید آنها نگریست. ما تصور می‌کنیم تمام​ عوامل بیماریزا از جمله ویروس‌ها فقط برای این به​وجود آمده‌اند که به ما آسیب برسانند، اما واقعیت این است که آنها نیز درست مانند دیگر جانداران برای بقا و سازگاری هر چه بیشتر با محیط، تکامل پیدا کرده‌اند. انتخاب طبیعی شرط بقا و موفقیت زادآوری است، بنابراین ویروس‌ها نیز به ناچار برای ادامه حیات باید خود را با آن وفق دهند. ویروس‌ها مانند هر موجود زنده مجبور هستند با محیط زیست خود سازگاری داشته باشند و از آنجا که سلول‌های بدن ما منابع مورد استفاده آنها را تشکیل می‌دهند، عملکرد آنها در فرآیند تکامل برای ما نسبت به دیگر موجودات زنده محسوس‌تر است. هر چقدر این موجودات میکروسکوپی سازگارتر شوند طبیعتا موفقیت بیشتری برای بقا خواهند داشت و این مساله‌ای است که ما را به طور مستقیم یا غیرمستقیم متاثر می‌سازد. از آنجا که انتقال پاتوژن‌ها به بدن موجودات زنده از جمله انسان شرط بقای اغلب ویروس‌هاست بنابراین بسیاری از زیست‌شناسان معتقدند برای درک این مطلب که چرا برخی از پاتوژن‌ها کشنده هستند دقیقا باید بر نحوه انتقال آنها به بدن تمرکز کرد. در بیماری‌هایی نظیر وبا و ابولا که مولد اسهال شدید هستند، اغلب ویروس تا حداکثر میزان ممکن تکامل پیدا می‌کند. ناتوانی بیماران دقیقا زمینه مساعد را برای انتقال ویروس تکامل یافته به میزبان جدید فراهم می‌سازد. در واقع این حداکثر تکامل ویروس‌هاست که به مرگ بیمار و انتقال سریع بیماری منجر می‌شود. چنانچه در نخستین شیوع گسترده ویروس ابولا بیشتر از 284 نفر آلوده شدند و نرخ تلفات حدود 53 درصد محاسبه شد. در حالی که چند ماه بعد شیوع دوباره این بیماری تعداد افراد آلوده را به 318 نفر و میزان تلفات را به 88 درصد ارتقاء داد. باوجود تلاش‌های گسترده و تحقیقات بی‌پایان هنوز ذخیر‌گاه اصلی و طبیعی این بیماری دقیقا شناسایی نشده است . دانشمندان معتقدند تعیین قطعی ذخیر‌گاه اصلی ویروس ابولا می‌تواند نه‌تنها فرآیند تکامل آن، بلکه روش درمان را نیز سریع‌تر مشخص​کند.

فرناز حیدری / جام جم