علویان در تاریخ معاصر ترکیه

علویان ترکیه به چهار گروه نژادی تقسیم می‌شوند: الف) ترک‌ها، ب) کردها، ج) زازاها و د) عرب‌ها.¹ در مورد جمعیت علویان آمارهای مختلفی داده می‌شود. در کتاب ژئوپلتیک شیعه آمار علویان 16 میلیون گفته شده است. البته نویسنده این آمار را بنابر زمانی ارائه داده که جمعیت ترکـــیه حدود 62 میلیون بوده، در حالی که جمعیت ترکیه، امروزه حدود 80 میلیون است.² در رابطه با روابط حکومت‌ها با علوی‌ها باید گفت از دوره عثمانی تا به امروز همیشه دچار نوسان بسیاری بوده. دولت عثمانی، فرزندان علویان را در مدارس دولتی راه نمی‌داد و حتی بدتر از این به دست گرفتن قرآن برای علویان ممنوع شده بود و کسی که به علوی قرآن می‌فروخت، گناه بزرگی مرتکب می‌شد. علویان ترکیه پس از جنگ چالدران تا تاسیس حکومت جمهوری در انزوا می‌زیستند. این انزوا از یک‌سو موجب شد جایگاه اجتماعی و اقتصادی ایشان همواره ضعیف باشد و از سوی دیگر به لحاظ فرهنگی به باطنی‌گری و آموزش‌های سینه به سینه روی آوردند. پس از تشکیل حکومت جمهوری ترکیه، تمام موسسه‌های دینی به دستور آتا‌تورک بسته شد. در این میان سازمان دیانت آنها به حدی که دولت اجازه می‌داد، فعالیت می‌کرد. این محدودیت تا به امروز هم کم و بیش ادامه داشته است. علویان در 1966 میلادی، اولین حزب خود را به نام «حزب وحدت ترکیه» تشکیل دادند. طی سال‌های اخیر بیداری و خیزش علویان برای احقاق حقوقشان شکل تازه‌ای یافته است. این خیزش گاه به صورت اعتراض​های مردمی نمود پیدا کرده است. برخورد خشن دولت وقت ترکیه با این اعتراض ها منجر به حوادثی شد که طی آنها جمعی از علویان کشته شدند. اولین حادثه سال 1978میلادی در شهر قهرمان ماراش رخ داد که طی آن بیش از یکصد علوی کشته شدند. حادثه دوم در سال1980 میلادی در شهر چوروم اتفاق افتاد که در آن 25 علوی کشته شدند. حادثه سوم سال 1993 میلادی در شهر سیواس رخ داد و حادثه چهارم در بزرگ‌ترین شهر ترکیه به وقوع پیوست و طی آن 18 علوی در محله قاضی استانبول کشته شدند. در چند سال اخیر از فشار‌ها کمی کاسته شده و علویان اجازه پیدا کرده‌اند از مجاری قانونی مانند رسانه‌های جمعی و تشکیل موسسات و مراکز فرهنگی ابراز وجود کنند و در پی احقاق حقوق خود باشند.‌³ از دیگر نکات مهم ـ که البته خود‌ پژوهشی جداگانه می‌خواهد ـ در رابطه با زاویه رفتاری علویان ترکیه با پان ترکیسم‌ها ست. علویان ترکیه هیچ‌گاه نتوانسته‌اند نگاهی همراه با اعتماد به این گروه‌ها داشته باشند.⁴

شخصیت‌های تاریخی علویان ترکیه

1 ـ حاج بکتاش ولی: وی متولد 1209م و متوفای 1271م است. از خراسان به آناتولی آمد و در شهر کوچکی به نام سولو جاکاراهویک که نام جدید آن حاج بکتاش است، ساکن شد. از آثار وی می‌توان به کتاب الفوائد، کتاب مقالات و مسلمانی اشاره کرد. مراسم یادبود حاج بکتاش‌ولی هرساله در شانزدهم آگوست برگزار می‌شود. علویان از همه نقاط ترکیه برای زیارت درگاه حاج بکتاش به این شهر وارد می‌شوند.

2 ـ یونس امره: یکی از دراویشی که در قرن هفتم مرکز آناتولی به خود دید، یونس امره (متوفی 720) بود. این درویش ترکمن با اشعار خود که به شیوه شعر عاشیق‌ها بود، پیشرو شعر عرفانی ترک در حوزه آناتولی شد. او از معتقدان به مراتب چهارگانه «شریعت، طریقت، معرفت و حقیقت» است.⁵

شخصیت‌های دیگری هم در تاریخ علویان ترکیه هستند که متاسفانه در این مجال کوتاه از پرداختن به آنها می‌گذریم. از مهم‌ترین مراسم آیینی علویان می‌توان از آیین جمع نام برد. یکی دیگر از مراسم‌ پراهمیت برای علویان سوگ عاشوراست که بسیار با عظمت برگزار می‌کنند. از مهم‌ترین موسسات فرهنگی و مذهبی علویان می‌توان از درگاه6 حاج بکتاش ولی، ابدال موسی، شاه‌قلی سلطان، کاراجا احمد سلطان، حمزه باباو ... نام برد. از موسسات مهم فرهنگی که به وسیله علویان در خارج از ترکیه بنیان نهاده شده می‌توان به فدراسیون اتحادیه‌های علوی اروپا اشاره کرد. در مجموع می‌توان گفت رویکردها و نقش علویان ترکیه در منطقه بسیار حائز اهمیت بوده و از جمله موارد بسیار مهمی است که خود پژوهشی جداگانه می‌طلبد. نوع و چگونگی روابط ارامنه و علویان ترکیه در تاریخ معاصر ترکیه است و روابطی که آنها با کشورهای شیعی اطراف خود داشتند.

پانوشت‌ها:

1.دونمز، نوری، علویان ترکیه، انتشارات دانشگاه ادیان ومذهب ، ص27 * 2 . توال ، فرانسوا، کتایون باصر ، ژئوپلتیک شیعه، انتشارات ویستار ، ص 194 * 3. دونمز ، نوری ،ص25* 4. آرینبرگ ولاناتزا ، مارینی ،علویان ترکیه وعلویان سوریه، عباس برومند ، فصلنامه تاریخ* 5. تاریخ و جغرافیای تصوف ،جمعی از مولفان، نشر کتاب مرجع ، ص 111* 6. درگاه در لغت به معنای در و جای در و مقام و پناهگاه است و در اصطلاح به تکه و خانگاه گفته می​شود.

امید اخوی / جام​جم