جریان بازتولید در تئاتر ایران

«دن کامیلو» به کارگردانی کورش نریمانی، «خشکسالی و دروغ» از محمد یعقوبی، «فاوست» کار حمیدرضا نعیمی و «آخرین نامه» به کارگردانی مهرداد کورش‌نیا ازجمله آثاری هستند که سال‌ها قبل روی صحنه رفته‌اند و در یکی دو ماه گذشته دوباره اجرا شده‌اند. بازتولید آثار گذشته تئاتر ایران ـ که بویژه در چند ماه گذشته اوج گرفته است ـ اگرچه با نظرات مختلفی روبه‌رو شده و واکنش‌های متفاوتی را در میان اهالی این هنر برانگیخته، اما بی‌شک مورد استقبال مخاطبان قرار گرفته که فروش خوب این نمایش‌ها تائیدکننده آن است.

ماندگار شدن متون نمایشی

شاید مهم‌ترین ویژگی مثبت بازتولید آثار نمایشی را بتوان بهتر شناخته شدن متون تئاتری و درام دانست. شناخت نمایشنامه‌های مشهور جهان نه فقط به دلیل ارزش ذاتی این آثار بلکه به دلیل اجراهای مکررشان طی سال‌ها بوده است. برای مثال بیش از 2000 سال از نگارش نمایشنامه‌های یونان باستان می‌گذرد و هنوز این نمایشنامه‌ها در سراسر جهان به صحنه می‌روند.

تکرار اجرای متون نمایشی بویژه آثار نویسندگان ایرانی باعث می‌شود نسل‌های متفاوت و مخاطبان متنوع با این نمایشنامه‌ها آشنا شوند. نمایشی که پس از ده سال دوباره روی صحنه می‌آید، خودش را مقابل نسلی قرار می‌دهد که با مخاطبان یک دهه گذشته تفاوت دارند. این بهترین سنگ محک است تا بتوان با آن عیار یک نمایشنامه را سنجید و دید آیا با گذر زمان کهنه شده است یا نه؟

آن متن نمایشی ماندگار خواهد بود که بتواند در زمان‌ها و مکان‌های متفاوت، با مخاطبان متنوع ارتباط برقرار کند و کارکردی موزه‌ای نیابد.

از سوی دیگر، محدود بودن تعداد افرادی که به تماشای یک نمایش موفق می‌شوند، منجر خواهد شد که با اتمام اجرا، آن نمایش به فراموشی سپرده شود، ولی با اجرای مجدد، یک کارگردان می‌تواند تعدادی از کارهای خود را در کنار هم ارائه دهد تا علاوه بر آن‌که مردم با اندیشه و دیدگاه او بیشتر آشنا می‌شوند، فرصتی برای دیده شدن مجدد کارها فراهم شود.

یک انتخاب در شرایط اقتصادی امروز تئاتر ایران

اجرای یک نمایش تنها به مدت 30 شب، هیچ‌گاه نمی‌تواند از نظر اقتصادی به صرفه باشد. حال اگر یک نمایش، این فرصت را بیابد تا در طول زمان (برای مثال ده سال) بارها روی صحنه برود، بی‌شک کمک بزرگی به گروه هنری‌اش خواهد کرد، چراکه هزینه‌های باز تولید یک اثر نمایشی، بسیار کمتر از اجراهای اولیه‌اش خواهد بود و صرفه اقتصادی خواهد داشت. این مساله به حرفه‌ای شدن گروه‌های تئاتری کمک خواهد کرد و سبب خواهد شد به تئاتر بیشتر به‌عنوان یک شغل توجه شود؛ شغلی که تمام وقت هنرمندان آن گروه را پر خواهد کرد و از نظر مالی تامین‌شان می‌کند. بویژه در دوره‌ای چون امروز که به دلیل تنگناهای اقتصادی، دولت قادر به حمایت از تولیدات تئاتری نیست، اگر گروه‌ها بخواهند کاری تولید کنند، باید امکانی فراهم شود تا ریسک تولید و هزینه‌های آن پایین بیاید. باز‌تولید آثار پرمخاطب گذشته، واکنش اهالی هنر به شرایط مالی و اقتصادی این روزهای تئاتر کشور است که کمک‌های دولتی در آن تقریبا صفر شده است. در این شرایط کارهایی که برگشت سرمایه‌شان تضمین شده، شانس بیشتری برای روی صحنه رفتن می‌یابند که در این عرصه، نمایش‌های موفق گذشته در ابتدای صف اجرا قرار می‌گیرند.

فروش محصولی هنری به نام تئاتر

در بازتولید آثار نمایشی، یک اصل فراموش شده به همه یادآوری شده و آن این‌که تئاتر را باید یک محصول هنری بدانیم که دخل و خرج آن باید باهم بخواند.

اگر یکی از سالن‌های تئاتر شهر را که 100 نفر ظرفیت دارد، در نظر بگیرید، طی 30 شب اجرا تنها 3000 نفر می‌توانند یک نمایش را ببینند. واقعا نمایشی که شش ماه برایش زحمت کشیده شده، تنها این تعداد تماشاگر برای آن کافی است؟ چرا نباید امکانی فراهم شود تا 100هزار نفر آن را ببینند؟ تئاتر محصول فرهنگی است. باید یاد بگیریم اگر محصول خوبی داریم، روی آن مانور بدهیم تا بتوانیم به مشتریان بیشتری آن را عرضه کنیم.

گسترش جغرافیایی تئاتر

یکی دیگر از حسن‌های بازتولید آثار نمایشی، گسترش جغرافیایی هنر تئاتر در سطح شهر تهران و ایران است. چون آثار بازتولید شناخته شده‌ا‌ند و سابقه و کارنامه دارند، سالن‌هایی که مهجورند و مخاطب کمتری دارند، به این وسیله احیا می‌شوند. این اتفاق برای چند تماشاخانه شهر تهران رخ داده که می‌تواند به دیگر سالن‌های پایتخت و بویژه فرهنگسراها گسترش یابد. علاوه بر شهر تهران، بازتولید آثار نمایشی قدیمی باعث شده سفر گروه‌های تئاتری به شهرستان‌ها هم افزایش یابد. این‌که نمایشی در تهران امتحانش را پس داده باشد، خیلی راحت‌تر می‌تواند گروه‌های هنری را مجاب کند تا بار سفر به شهرستان‌ها ببندد. بازتولید نمایش‌های گذشته، چه یک انتخاب و چه یک اجبار به واسطه شرایط اقتصادی امروز تئاتر کشور باشد، اگر بدرستی از سوی مدیران هدایت شود، می‌تواند به پایداری گروه‌های هنری، رشد تئاتر حرفه‌ای، افزایش میزان نفوذ تئار در جامعه و تنظیم اقتصادی درست این عرصه منجر شود.

مرجان توجهی ‌/‌ جام‌جم