این تابلوی هنری کوچک

به عقیده کارشناسان و دست‌اندرکاران فرهنگی، تمبر، این اثر هنری کوچک حامل پیامی بزرگ و عمیق از مبدا خود یا همان کشور منتشرکننده‌اش به دیگران است، به گونه‌ای که این اثر هنری کوچک می‌تواند با کارکردی جهانی منتقل‌کننده آداب، سنن و فرهنگ و تمدن کشوری به دیگر نقاط جهان باشد.

به عقیده محمد مهروان، یکی از اولین طراحان تمبر در ایران، با یک نگاه به این قاب کوچک هنری می‌توان دریافت که تا چه حد بار فکری، عاطفی و سرمایه اندیشه و احساس همراه آن به دیگر نقاط جهان منتقل می‌شود و فارغ از ارزش مادی این تکه کاغذ که در دورانی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده، باید به بعد معنوی و ماندگاری آن در دوران دیگر توجه داشت.

تمبر چیست؟

تمبر پستی مدرکی است به صورت چاپی که بیانگر پرداخت مبلغی به اداره پست جهت ارسال مرسوله‌ای از نقطه‌ای به نقطه دیگر جهان است. این رسید معمولا به صورت چهارگوشی از کاغذ با گوشه‌های دندانه‌دار منتشر می‌شود که برای باقی ماندنش از مبدا تا مقصد روی مرسوله پشت آن را به چسبی مخصوص آغشته می‌کنند.

تاریخچه تمبر در ایران

به روایت تاریخ در سال 1282 شمسی هیاتی از ایران رهسپار پاریس شد تا پس از مذاکره با مقامات پست فرانسه سفارش تولید و انتشار اولین تمبر پستی ایران را بدهد. این هیات پس از مذاکره با یکی از طراحان مطرح فرانسوی، طرحی را که منقش به شیر و خورشید بود، به‌عنوان اولین طرح تمبر پستی ایران تائید و سفارش چاپ آن را داد که در نهایت اولین سری از تمبر‌های یاد شده معروف به سری باقری در سال 1285 شمسی تحویل اداره پست کشورمان شد و تا سال 1296 شمسی از همان سری تمبرها برای ارسال مرسوله‌ها استفاده شد، اما در نهایت توزیع این سری از تمبرها در سال 1296 شمسی با پیوستن ایران به اتحادیه جهانی پست از انحصار دفاتر پستی خارج شد.

این در حالی است که چون انتشار تمبر در انحصار دولت است، بدون تردید انتخاب موضوع و سوژه تصاویر روی آنها نیز از سوی دولت صورت می‌گیرد. بنابراین پیام و تصویر منتشر شده روی تمبر‌ها به نوعی، دیدگاه و مدیریت دولت منتشرکننده‌اش را انتقال می‌داد و اکثر حکومت‌ها با توجه به همه‌گیر بودن استفاده از آن برای ارسال مرسوله‌های پستی سعی می‌کردند با استفاده از خاصیت مهم تاثیرگذاری این آثار هنری با استفاده از تصاویر خود به نوعی حاکمیت پهنه کشورشان را تثبیت ‌نمایند و به رخ همسایگان بکشانند.

نخستین تمبر تصویری ایران

اگر اهل تحقیق و تفحص در تاریخچه تمبر ایران هستید یا این‌که تعدادی از آنها را به‌عنوان یادگاری نگهداری می‌کنید، بدون تردید مطلع هستید اولین تمبر تصویری ایران در سال 1876 میلادی توسط رئیس اتریشی پست ایران منتشر شد که حاوی تصویر ناصرالدین شاه بود، اما این پایان کار نبود چون این تمبر در چاپ‌های بعدی مستقیما روی پاکت پست به سفارش دولت چاپ شد، اما به دلیل استفاده نشدن از این پاکت‌ها در اداره پست دولت اجازه داد این تمبرها از روی پاکت‌ها جدا شده و دوباره توسط مردم برای ارسال مرسولات خود مورد استفاده قرار گیرد.

شورایی برای طراحی

طرح چاپ شده روی تمبرها حاوی اطلاعاتی از فرهنگ و تمدن مبدا خود است، لذا اهمیت انتخاب سوژه برای منتشر شدن آن بر هیچ کس پوشیده نیست؛ به همین دلیل در ایران پس از انقلاب برای استفاده بهینه از این کارکرد تمبر شورایی به نام شورای تمبر تشکیل شد.

این شورا براساس مصوبه شماره 16542 در تاریخ 9‌/‌5‌/‌1362 هیات وزیران به منظور سیاستگذاری، برنامه‌ریزی، بررسی و تصویب تمام امور مربوط به چاپ و انتشار تمبرهای جاری و یادبود پستی تشکیل شد. این شورا اهمیت انتشار تمبر را صدور فرهنگ انقلاب اسلامی و البته تمدن ایران باستان اعلام کرد و استفاده از مناسبت‌های دینی و تاریخی را در تعیین طرح و انتشار تمبرهای پستی را در اولویت کاری خود قرار داد. در این مصوبه اعضای شورای تمبر این‌گونه قید شده است:

1 ـ نماینده تام‌الاختیار وزارت امور اقتصاد و دارایی

2 ـ نماینده تام‌الاختیار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی

3 ـ نماینده تام‌الاختیار وزارت امور خارجه

4 ـ نماینده تام‌الاختیار سازمان تبلیغات اسلامی

انواع تمبر

شاید تنوع نقش و نگار و طرح‌های تمبرهای پستی مانع از این باشد که انواع مختلف آن را بشناسیم، ولی باید بدانیم تمبرها هم انواع مختلف دارند که عبارتند از؛

1 ـ تمبرهای یادگاری به‌عنوان تمبری برای مناسبت‌های خاص که در تعداد محدود منتشر می‌شوند.

2 ـ تمبرهای پستی به‌عنوان پرتیراژترین نوع تمبر و برای مصارف عمومی پست منتشر می‌شود که این تمبرها بنا به تقاضا ممکن است برای دوره‌های گوناگون و در تیراژ نامحدود منتشر شود.

3 ـ تمبرهای خیریه که همان‌طور که از نامشان پیداست، برای حمایت از موسسه‌ها یا نهادهای خیریه استفاده می‌شود. این نوع تمبر هم بدون محدودیت جهت افزایش کمک به آنها بدون محدودیت است و ممکن است در شرایط خاصی با محدودیت ارزش ریالی در تیراژ کم منتشر شود.

4 ـ تمبر امانات هم نمونه‌ای دیگر از تابلوهای هنری کوچک است که برای ارسال محموله‌های پستی از شهری به شهر دیگر روی بسته‌ها یا قبوض رسید پستی الصاق می‌شود تا محموله مورد نظر دقیقا به مقصد مشخص شده برسد.

5 ـ تمبرهای شخصی، براساس روال گذشته شرکت پست که بانی انتشار تمبرها بوده پس از انتشار تمبرهای پستی، تمام لوازم تولید تمبر از قبیل فیلم و زینک آن را از بین می‌برد، اما مدتی است برای زنده نگهداشتن ارزش تمبرهای گذشته، این امکان به متقاضیان ارائه شده تا بتوانند این تمبرها را در کنار عکس‌های مورد نظر خودشان که معمولا یکی از اعضای خانواده بوده، منتشر کنند.

جمعه بازار یا کوچه خاطرات

با تمام این توصیف‌ها اگر علاقه‌مند به جمع‌آوری تمبر یا خرید و فروش این تکه کاغذ باارزش هستید، بدون تردید نام ساختمان پست در میدان توپخانه را شنیده‌اید، البته منظور موزه پست نیست بلکه کوچه پشتی این ساختمان معروف است.

چون روزهای جمعه تا همین چند مدت پیش علاقه‌مندان و طرفداران تمبر برای خرید و فروش یا معاوضه تمبرهای خود به آن مراجعه می‌کردند و گروهی هم برای تفریح به آنجا سری می‌زدند، اما چندی است با دعوت ریاست شورای تمبر ایران برای هویت بخشیدن به این کوچه که خاطرات خرید و فروش می‌شد، اکثر این علاقه‌مندان به داخل موزه دعوت شدند و جمعه بازار تمبر را داخل این بنا برگزار می‌کنند؛ جمعه بازاری که خریداران و فروشندگانش خاص و اهل هنر و فرهنگ هستند.

اولین‌های تمبر

اولین تمبر چسبدار جهان: اولین تمبر پستی جهان معروف به پنی سیاه از سوی سررولاند هیل (1879 ـ 1795 میلادی) اول ماه می 1840 در انگلستان به چاپ رسید. این تمبر از 6 می همان سال ارزش پستی پیدا کرد.

اولین نمایشگاه تمبر: اولین نمایشگاه انحصاری تمبر سال 1870 میلادی در شهر در سدن آلمان بر گزار شد.

اولین موزه پستی: اولین موزه پستی جهان معروف به موزه «رایش پست» سال 1872 میلادی از سوی «هاینریش فون استفان» آلمانی بنیانگذاری شد.

اولین حراج تمبر: اولین حراج تمبر جهان، 29 دسامبر 1865 میلادی در هتل دروت پاریس برگزار شد.

کوچک‌ترین تمبر جهان: تمبر 10 سنتی بولیوار کلمبیا چاپ شده در سال 1863 به ابعاد 9.55 در 8 میلی‌متر، کوچک‌ترین تمبر دنیا​ست.

بزرگ‌ترین تمبر جهان: بزرگ‌ترین تمبر دنیا را چین سال 1905 چاپ کرد. ابعاد این تمبر 210 در 65 میلی‌متر است.

کمترین ارزش اسمی: کمترین ارزش اسمی چاپ شده روی یک تمبر، 1.10 (یک و ده صدم) سنتی اندونزی فرانسه در سال 1922 است.

بیشترین ارزش اسمی: بیشترین ارزش اسمی چاپ شده روی یک تمبر، 50.000.000.000 مارکی آلمان سال 1923 میلادی و البته به علت تورم بسیار بالای آن سال است.

عماد عزتی‌ / ‌جام‌جم