تغییر الگوی کشت برای مقابله با بحران کم آبی در کشور

این روزها نه تنها در بسیاری از دشت‌های بیابانی کشور، شاهد فرونشست زمین به دلیل کاهش بیش از اندازه منابع آب زیرزمینی هستیم که حتی وضعیت دشت‌های سرسبز و بظاهر بی‌مشکل نیز در حال بحرانی شدن است.

دشت‌های سبز و بکر استان همدان از این دست است که اکنون به دلیل برداشت بیش از حد آب از چاه‌ها و منابع آب زیرزمینی و همچنین کاهش بارندگی و افزایش دمای هوا، با بحران کم‌آبی روبه‌رو شده است و به گفته مدیر آب منطقه‌ای همدان این بحران روز به روز جدی‌تر می‌شود.

این برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی برای مصارف کشاورزی به دو دلیل صورت می‌گیرد. اولا آبیاری سنتی و غرقابی که نیازمند حجم فراوانی از آب است و ثانیا کشت و تولید محصولات پرآب‌بر بدون توجه به ذخایر آبی منطقه. این در حالی است که راندمان بخش کشاورزی با توجه به مصرف بالا و بیش از 90 درصدی آب، بسیار پایین و به گفته مرتضی عزالدین، مدیر آب منطقه‌ای همدان حدود 37 درصد است. وی با اشاره به این‌که میزان کل منابع آب تجدیدپذیر استان همدان، دو میلیارد و 620 میلیون مترمکعب است، می‌افزاید: این در حالی است که به میزان دو میلیارد و 93 میلیون مترمکعب از منابع زیرزمین استخراج می‌شود که این مقدار آب بیش از توان زمین است.

عزالدین تغییر الگوی کشت در استان را امری ضروری می‌داند و تاکید می‌کند: همدان ظرفیت تولید گیاهان پرآب‌بر مانند سیب‌زمینی و یونجه را ندارد و باید به سمت کشت گیاهان کم‌آب‌بر رفت.

معاون حفاظت و بهره‌برداری آب منطقه‌ای همدان نیز با بیان این‌که برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی باعث شده است که به طور میانگین یک متر در سال از سطح آب‌های زیرزمینی در این استان کاسته شود، می‌گوید: سیب‌زمینی و هندوانه، دو محصولی است که در همدان کشت می‌شود و بسیار پرآب‌بر است و به جای این محصولات باید محصولاتی مانند کلزا که کم‌آب‌بر است، جایگزین شود.

منصور ستوده می‌افزاید: موضوع دیگری که در بخش کشاورزی این استان اهمیت دارد، تغییر سیستم آبیاری سنتی به آبیاری تحت فشار است که کشاورزان باید برای کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی، زمین‌های کشاورزی خود را به آبیاری تحت فشار مجهز کنند، زیرا با تجهیز زمین‌های کشاورزی به آبیاری تحت فشار، در هر هکتار 0.3 درصد آب صرفه‌جویی می‌شود.

کشاورزی مدیریت نمی‌شود

از سوی دیگر، در استان قم نیز سالانه یک میلیارد متر مکعب آب از سفره‌های زیرزمینی برداشت می‌شود که جایگزینی ندارد و این در حالی است که کارشناسان معتقدند اگر فقط 30 درصد صرفه‌جویی در آب در بخش کشاورزی اتفاق بیفتد، بحران بی‌آبی تا حدی کنترل خواهد شد.

معاون برنامه‌ریزی استانداری قم با اشاره به این‌که در مساله مدیریت آب دو دستگاه بزرگ کشور یعنی وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزی تعارضات بسیاری با هم دارند، می‌گوید: طبق آنچه در جلسات تنظیم بازار استان مطرح می‌شود، در اطراف قم محصولاتی کاشته می‌شود که برداشت آن حتی برای کشاورز مقرون به صرفه نیست و این امر با توجه به وجود بحران بی‌آبی، فقط می‌تواند نشانه ضعف مدیریت باشد.

وی به اهمیت تغییر الگوی کشت اشاره می‌کند و می‌افزاید: شور شدن خاک یکی دیگر از بزرگ‌ترین مشکلات ما در حوزه کشاورزی است که با استفاده از تجربیات دیگر کشورها می‌توان آن را کنترل کرد.

به گفته کارشناسان، در کشور ما از هر مترمکعب آب 880 گرم محصول تولید می‌شود، در حالی که این رقم در دنیا دو کیلوگرم است. درواقع در کشاورزی بیش از 30 درصد بازده در مصرف آب نداریم که این رقم با توجه به چالش بزرگ بی‌آبی در کشور، بحث‌ جدی بر سر مقرون به‌صرفه بودن ادامه و توسعه روند کنونی کشاورزی را مطرح می‌سازد.

وی با اشاره به این‌که هرچه آب در کانال‌ها و مسیرها هدر می‌رود، به حساب هدررفتن آب در بخش کشاورزی گذاشته می‌شود، می‌گوید: به هر حال کشاورزی و دامپروری موجب اشتغالزایی می‌شود و باید این موضوع را هم در نظر گرفت که مردم به غذا نیاز دارند و به بهانه کم‌آبی نمی‌توان کشاورزی و دامداری را تعطیل کرد.

عضو هیات مدیره خانه کشاورز استان قم نیز با اذعان به هدررفت آب در حوزه کشاورزی تاکید می‌کند: یکی از بزرگ‌ترین دلایل این مساله، سرمایه‌گذاری نکردن دولت برای ارتقای بخش کشاورزی است. احمد قزآنی با اشاره به ناقص ماندن طرح‌های دولت قبل در زمینه اصلاح روش‌های کشاورزی به دلیل مشکلات مالی می‌گوید: اگر قائل هستیم که آب باارزش است و باید از آن محافظت کرد، باید کشاورز را برای اصلاح روش‌ها حمایت کنیم.

حمایت از هدررفت آب

عضو هیات مدیره خانه کشاورز استان قم، مهم‌ترین موضوع مغفول مانده را بی‌توجهی به آمایش سرزمین می‌داند و می‌افزاید: در استان قم در بهترین شرایط میزان بارش به 140 میلی‌متر می‌رسد که همین میزان تبخیر نیز وجود دارد. در چنین اقلیمی، کاشتن غلات و علوفه هیچ توجیهی ندارد، اما متاسفانه پیگیری شده و حتی از سوی جهاد کشاورزی حمایت می‌شود.

وی با اشاره به پیشینه کاشت پسته در استان قم خاطرنشان می‌کند: در گذشته مردم بیشتر به این مقولات توجه داشته و محصولاتی را پرورش می‌دادند که با آب کمتر ارزش افزوده بیشتری داشته باشد، اما امروز بی‌نظمی و بی‌توجهی در این حوزه منابع آبی را تهدید می‌کند.