حرکت محتاطانه در مسیر گشایش

بخش مهمی از روابط ایران و انگلیس طی 700 سال گذشته، درگیر همین پندار بزرگ‌بینی لندن در اذهان عمومی ایرانیان بوده است. تصوری که انگلیسی‌ها برای ایجاد آن تلاش بسیاری کردند، اما واقعیت این است که امروزه از قدرت اغراق‌ شده انگلیس چیزی جز خاطره‌ای از دوره استعمار باقی نمانده است؛ خاطره‌ای که ​ هنوز هم کام بسیاری از کشورها را تلخ می‌کند و البته نباید فراموش کرد که انگلیس با وجود این‌که از دوران اقتدارش بسیار فاصله گرفته است اما همچنان برخی سیاست‌های گذشته‌اش را دنبال می‌کند و در سال‌های گذشته نشان داده که از هیچ تلاشی برای تضعیف کشوری همچون ایران کوتاهی نمی‌کند.

در چنین شرایطی، بار دیگر موضوع بازگشایی سفارت لندن در تهران، در کشورمان بحث‌برانگیز شده است. بحث بر سر این موضوع زمانی داغ شد که بیست و هفتم خردادماه، ویلیام هیگ، وزیر خارجه بریتانیا، در سخنانی تصمیم خود به بازگشایی سفارت این کشور در تهران را اعلام کرد و گفت که طی چهارماه گذشته، ارتباط بین دو دولت گسترش یافته و شماری از مقامات انگلیسی و ایرانی به پایتخت‌های یکدیگر سفر کرده‌اند و این سفرها این امکان را داده تا یک رشته اقدامات را برای بهبود عملکرد سفارتخانه‌های خود به اجرا بگذاریم.

از زمان روی کار آمدن دولت یازدهم، تلاش‌ها برای بهبود روابط تهران و لندن افزایش یافته است. این بهبود روابط فراتر از مذاکرات هسته‌ای ایران و 1+5 دنبال شده و این در حالی ‌است که به‌دنبال تجمع برخی از معترضان سیاست‌های انگلیس در هشتم آذر 1390 در مقابل سفارت این کشور در تهران و هجوم برخی از معترضان به سفارت، روابط ایران و انگلیس به پایین‌ترین حد ممکن رسیده است. این تجمع چنان بر لندن‌نشینان گران آمد که حالا بهبود روابط کمی پیچیده به‌نظر می‌رسد.

عذرخواهی تهران از لندن یا لندن از تهران؟

چنان‌که بی‌.بی.‌سی گفته، دولت انگلیس شرایطی را برای بازگشایی سفارت خود در تهران اعلام کرده که از جمله شامل پرداخت غرامت برای خسارت‌های وارده به ساختمان‌ها و اموال سفارت و عذرخواهی جمهوری اسلامی از تعدی به حریم دیپلماتیک این کشور در تهران بوده است.

این در حالی است که ایران موضوع عذرخواهی را بشدت رد کرده و مجید تخت‌روانچی معاون وزیر امور خارجه کشورمان هم گفته است اگر قرار بر عذرخواهی باشد انگلیس عذرخواهی‌های زیادی به ایران بدهکار است. وی همچنین گفته که ​در ماجرای سفارت انگلیس، بحث «غرامت» مطرح نیست بلکه بحث «خسارت» است.​

در بیانیه ویلیام هیگ اما شرایط ساده‌تری برای بازگشایی سفارت مطرح شده است: «برای بازگشایی سفارت لندن در تهران باید برخی نگرانی‌ها حل شود که دو نگرانی مهم در زمینه بازگشایی سفارت ما، یکی اطمینان از امنیت کارکنان سفارت و دیگری اطمینان آنها از این‌ است که می‌توانند وظایفشان را بدون مانع انجام دهند.» این شرط و شروط‌گذاری‌ها در حالی است که شورای تبیین مواضع بسیج دانشجویی دانشگاه‌های کشور در نامه‌ای به علی لاریجانی اعلام کرده مجلس قبل از هرگونه عذرخواهی انگلیس و اقدام جدی در راستای اعتمادسازی، باید از افزایش مناسبات بیش از آنچه در مصوبه مجلس آمده، جلوگیری کند.

در این نامه تصریح شده است: مطالبه جدی دانشجویان انقلابی از مجلس محترم آن است که با رصد دقیق فضا بر احقاق حقوق ملت که توسط این کشور در برهه‌های زمانی مختلف تضییع شده تاکید کند و قبل از هرگونه عذرخواهی انگلیس از خیانت‌های روا داشته در حق مردم ایران و اقدام جدی در راستای اعتمادسازی، از افزایش مناسبات بیش از آنچه در مصوبه مجلس آمده، جلوگیری کنند.

بنابراین در همان حال که دولت انگلیس برای ایران شروطی را تعیین کرده، برخی نیز در تهران در پی شرط‌گذاری برای انگلستان هستند و به همین دلیل تخت‌روانچی در پاسخ به این پرسش نسیم که آیا ضمانت‌هایی از انگلیسی‌ها گرفته شده که پس از شروع مجدد روابط، رفتارهای پیشین خود را تکرار نکنند، نیز گفت: ما در مورد مسائل مختلف از جمله دخالت نکردن در امور داخلی کشورمان با آنها صحبت می‌کنیم و آنها با مواضع ما آشنا هستند؛ ما درباره سیاست‌هایی که انگلیسی‌ها قبلا داشته‌اند نظراتمان را گفته‌ایم و این موضوعی نیست که تنها بخواهیم یک بار و در یک لحظه درباره آن صحبت کنیم. وی تصریح کرد: روابط ما دارای تاریخچه‌ای «تلخ» است که ما این تاریخچه تلخ را بارها به صورت علنی و خصوصی مطرح کرده‌ایم و نظراتمان را گفته‌ایم و این‌گونه نیست که آن را برای یک حادثه مطرح کرده و بعد آن را کنار بگذاریم.

باج‌ نمی‌دهیم!

همین موانع دوطرفه، عادی‌سازی روابط تهران و لندن را مشکل کرده است؛ مشکلاتی که ریشه در گذشته تلخ دوطرف دارد. مرضیه افخم، سخنگوی وزارت امور خارجه کشورمان گفته است که از شهریور سال 92 در ملاقات وزرای امور خارجه ایران و انگلیس در حاشیه نشست مجمع عمومی سازمان ملل قرار بر این شد که روابط بصورت گام به گام و تدریجی از سر گرفته شود و از همان زمان با انتصاب کاردارهای غیرمقیم و بازگشایی سفارت ایران در انگلیس با هدف انجام امور شهروندان ایرانی در انگلیس این اقدامات آغاز شده و به‌دنبال آن شاهد تصمیم مقامات انگلیسی برای بازگشایی سفارت این کشور در ایران بودیم.

دو طرف با زمان‌بندی مناسب، کاردارهای غیرمقیم را به کاردارهای مقیم ارتقا دهند تا اقدامات وارد فضاهای جدیدتری شود و کارها روان‌تر انجام شود. با این همه طی قریب به یک سال گذشته، اقدامات آغاز شده به فرجام نرسیده است. این شاید به دلیل آن باشد که به تعبیر نایب‌رئیس مجلس، طرف انگلیسی در جریان بهبود روابط، دنبال نوعی ​باج‌گیری​ بوده است.

محمدرضا باهنر چندی پیش در نشست خبری خود تصریح کرد: «من همان موقع که بحث سفارت انگلستان مطرح شد، گفتم که باید امنیت سفارتخانه‌ها حفظ شود اما اکنون که در دوران حل کردن روابط بین‌المللی با دیگر کشورها و اجرای سیاست نرمش قهرمانانه هستیم، باید بگوییم که اهل باج‌دهی نیستیم و پس از گذشت 35 سال از پیروزی انقلاب این امری است که بارها امتحان شده است... چند سال پیش موضوعی پیش آمد که مجموعه سفرای اروپایی ایران را ترک کردند و گمان کردند برای ایران با رفتن‌شان مشکلی پیش می‌آید اما پس از مدتی که درخواست بازگشت به ایران را مطرح کردند ایران شرط بازگشت آنها را، عذرخواهی آنان از رفتار پیشین خود گذاشت که این امر نباید از حافظه تاریخی آنان پاک شود... ایران آمادگی دارد با تمام کشورها ارتباط خود را ادامه دهد... ما می‌توانیم با یکدیگر فعالیت برد- برد داشته باشیم اما اگر آنان بخواهند این بازی را به صورت برد ـ باخت تجربه کنند باید بگوییم که از سال 1340 که مبارزان کشورمان مبارزه با طاغوت را شروع کردند و با وجود آن‌که نظام طاغوتی مورد حمایت نظام سلطه بود، این بازی برد- باخت را تجربه کردیم و اکنون خود آنها بگویند که برنده این بازی چه کسی بوده است... ما نمی‌ترسیم و به تعهدات خود پایبند هستیم تا زمانی که آنها به تعهدات خود پایبند باشند. بنابراین در قضیه سفارت انگلیس باید بگوییم که می‌توانیم بازی را برد ـ برد جلو ببریم، اما اگر آنها تصمیم دارند بازی برد ـ باخت را ادامه دهند باید بدانند که تجربه طولانی در این امر داریم.»

ظرافت‌های ارتقای سطح یک رابطه

هرچند برخی صاحبنظران، بهبود روابط ایران و انگلیس را دریچه‌ای به‌سوی بهتر شدن روابط کشورمان با اروپا می‌دانند اما سایه سنگین آذر 90 هنوز بر سر این روابط سنگینی می‌کند؛ همان رویدادی که باعث شد رهبر انقلاب چند ماه بعد از آن اتفاق در جمع دانشجویان تاکید کنند: در قضیه اخیر اشغال آن سفارت خبیث، احساسات جوانان درست بود. ولی رفتنشان درست نبود.

با این همه به‌نظر می‌رسد در مسیر بهبود روابط باید ظرافت‌هایی را در نظر گرفت؛ ظرافت‌هایی از جنس حساسیت‌های عمومی نسبت به تاریخ روابط ایران و انگلیس و نیز اهمیت پیاده‌سازی راهبرد نرمش قهرمانانه. هرچند هنوز در داخل کشورمان کم نیستند کسانی که می‌پندارند، پشت هر رفتار لندن در قبال ایران، حیله‌ای روباه‌صفتانه نهفته است، اما دیپلمات‌ها باید فارغ از چنین ذهنیتی، براساس واقعیات راه را بر بهبود روابط بگشایند. این همان مسیری است که دولت با هماهنگی مجلس در حال طی کردن آن است، اما گام‌های دیپلماتیک چنان محتاطانه باید برداشته ‌شود که احساسات عمومی که یک بار در آذر 90 خود را به نمایش گذاشت، در آستانه تحریک قرار نگیرد.

هم‌اکنون نه تنها عده‌ای در داخل کشورمان هنوز در دام ایده‌های دایی‌جان ناپلئونی درباره قدرت انگلستان هستند که حتی سیاستمداران انگلیس همچنان برای ارتقای سطح مناسبات شرط‌گذاری می‌کنند که گویی خودشان نیز در همین توهم گرفتار شده‌اند که قدرت برتر را در اختیار دارند. همین تصورات هنوز هم مانعی جدی در مسیر مناسبات دو کشوری است که بهبود روابط‌شان به ثبات منطقه کمک می‌کند. با این حال باید دید که روحانی، کلیدی برای گشایش قفل روابط در اختیار دارد؟ قفلی که اگر باز شود، نگاه‌ها به سفارت انگلیس و باغ قلهک در تهران را متفاوت از آنچه هست، خواهد کرد.

مصطفی انتظاری‌هروی ‌/‌ گروه سیاسی