پژوهش​های​ علامه قزوینی و شیوه غربی تحقیق

دکتر امیدسالار در این پژوهش در صدد اثبات این موضوع است که شیوۀ تصحیح علامه قزوینی دین او به سنت تصحیح متن اسلامی است، نه به فرنگ و فرنگیان. وی در این شماره از ضمیمۀ آینۀ میراث عقاید خود را دربارۀ شیوۀ تصحیح قزوینی به صورت روشمند بیان کرده است.

دکتر امیدسالار در بخشی از مقدمه می نویسد: «اخیراً که به نوشتن مدخل قزوینی برای دانشنامۀ زبان و ادب فارسی مشغول شدم، فرصتی پیش آمد تا نامه ها، یادداشتها، تصحیحات، و مقدمه های عالمانۀ قزوینی را بر آنها – همراه با مطالبی که برخی دوستان شرق شناسش در باب آن مرحوم نوشته اند – یک بار دیگر مرور کنم. در این بازبینی توجه داشتم که اگر مدرکی در باب صحت این قول که قزوینی فن تصحیح را از فرنگیها آموخته پیدا شد، از سر حرفم برگردم.

بنده هیچ گاه رأی خود را در باب فن تصحیح قزوینی به صورت روشمند عنوان نکرده است و فقط جسته گریخته در مقالات نوشته و در گفت و گو با محققین جوانی که در این باب از او سوالی کرده اند، پاسخ داده است که قزوینی در بازسازی متن، شیوۀ علمای بزرگ مسلمان را اعمال می کرده است. به عبارت دیگر، فن تصحیح قزوینی همان است که فضلای مسلمان در این هزار و چند صد سالی که از عمر این فن در تمدن اسلامی می گذرد به کار برده اند با این تفاوت که به جای حاشیه نویسی و شرح نویسی قزوینی حاصل کار خودش را به صورتی که در مغرب زمین شایع بوده، یعنی به این صورت که متن بالای صفحه قرار گیرد و نسخه بدلها با نظم و ترتیب در زیرنویس یا همراه تعلیقات در پایان مجلد بیایند، به خوانندگان عرضه می کند.

پس از بررسی مجدد منابع مربوط به شیوۀ تصحیح علامه قزوینی، اعتقادم به اینکه دین او به سنت تصحیح متن اسلامی است، نه به فرنگ و فرنگیان، راسخ تر شد.

دکتر امیدسالار در ادامه به بیان شرح حالی از علامه قزوینی پیش از هجرتش به فرنگستان پرداخته با این دلیل که بخشی از استدلالات به جزئیات تحصیلات قزوینی در ایران مربوط است و در ادامۀ بحث تأکید می کند که آشنایی قزوینی با سبک تحقیق فرنگی پس از رفتن او به فرنگستان صورت نگرفت؛ زیرا آن مرحوم از طریق مطالعۀ کتابهای علمی فرنگیان با روش آنها از همان دوران پیش از ترک وطن آشنا شده بوده است، اما در اینکه این آشنایی در زمان اقامت در اروپا عمیق تر شده است حرفی نیست.
دکتر امیدسالار در پایان این جستار با طرح این پرسش که قزوینی فن تصحیح و مقابله را از غربیان نیاموخت، پس آنچه او از غرب به دست آورد چه بود؟ بیان می کند: به نظر نگارنده قزوینی وصف روشمند و دقیق نسخه های مورد استفاده و ذکر موارد اختلاف نسخ در زیرنویسهای صفحه یا در ملحقات کتاب را از غرب وارد چاپهای انتقادی فارسی کرد. در تأثیرپذیری قزوینی از شیوۀ تحقیق فرنگی سوء تفاهمی بنیادین رخ داده است. او شیوۀ تحقیق را فرنگیها نیاموخت ؛ زیرا شیوۀ تدقیق و تحقیق در مشرق سابقه ای طولانی داشت و علمای متقدم مانند طبری و بیرونی و زمخشری و جاحظ و غیر هم بر همان طریق بودند. مرحوم قروینی در واقع شیوۀ اینان را در ایران احیاء کرد، اما نحوۀ عرضۀ نتیجۀ تحقیقات، یعنی جدا کردن متن از حواشی به صورت امروزی آن، همچنین نحوۀ روشمند معرفی نسخه های مورد استفاده در تصحیح و معین کردن نشانۀ هرکدام، یعنی جنبه های کاملاً صوری قضیه را از آنچه در اروپا شایع بود گرفت. این تغییرات با رسیدن کتابهای او به ایران مورد توجه دیگر مصححین واقع گردید، و آنها هم از شیوۀ او پیروی کردند تا کم کم این نوع تصحیح در میان صاحب نظران ایرانی مقبول واقع شد.

ضمیمۀ 33 آینۀ میراث (دوفصلنامۀ ویژۀ پژوهشهای متن شناسی – دورۀ جدید، سال دوازدهم، ضمیمۀ شمارۀ 33، سال 1393) با عنوان «علامه قزوینی و شیوۀ غربی تحقیق» به کوشش دکتر محمود امیدسالار ، به صاحب امتیازی مرکز پژوهشی میراث مکتوب، مدیرمسئولی اکبر ایرانی، سردبیری مجدالدین کیوانی، معاونت سردبیری عسکر بهرامی و مدیریت داخلی حسنا سادات بنی طبا منتشر شده است.

سیده معصومه کلانکی