در خراسان بزرگ که اکنون به سه استان خراسان شمالی، رضوی و جنوبی تقسیم شده است، به سه شب قبل از نیمه شعبان،«برات» گفته میشود و مردم با روشن کردن شمع بر گلزار مردگان خود، برای شادی روح آنها دعا میخوانند و این چراغانی کردن مزار مردگان به «چراغبرات» معروف شده است.
این رسم اگرچه مربوط به دوران پیش از اسلام و از جمله آیینهای زرتشتی است، اما پس از ورود اسلام و به دلیل توجهی که به زندگی پس از مرگ و طلب مغفرت برای اهل قبور در این دین شده است، نه تنها وجهه خود را از دست نداد، بلکه رنگ و بوی اسلامی و دینی به خود گرفت و همچنان با همان شور و حال سابق ادامه دارد.
کافی است در این ایام سری به قبرستانهای شهرهای مختلف در این سه استان بزنید، خبری از غربت و دلتنگی همیشگی نیست. شور زندگی غوغا میکند.
شمعها و چراغهای روشن، روشنای زندگی را از شهرها و روستاها به قبرستانها کشانده و وجود و پخش انواع خوراکی از میوههای گوناگون فصلی گرفته تا انواع شربت و شیرینی و شکلات و نانهای محلی، در کنار شادی و غوغای کودکانی که تماشای خوراکیهای رنگارنگ، از خود بیخودشان کرده است، تصور حضور در قبرستان را از بین میبرد. گو اینکه تمام مردگان و زندگان شاد و سرزنده در کنار یکدیگر در حال برگزاری یک جشن باشکوه با سفرههای رنگینی که روی قبرها پهن شده، هستند و خبری از مرگ و غم و اندوه نیست.
ایرانیان از دیرباز برای رفتگان خود احترام خاصی قایل بوده و سعی میکردهاند که به نوعی روح آنان را از خود راضی نگه دارند و بر اساس همین سنت مراسم گوناگونی برای تجلیل از مردگان و شادی روح آنها و طلب آمرزشان در نقطه نقطه ایران زمین وجود دارد که در خراسان به این رسوم «چراغ برات» میگویند. نظیر این مراسم را تهرانیها در پنجشنبه آخر سال و هموطنانمان در گیلان، آذربایجان و یزد در یکی از جمعههای ماه رجب برگزار میکنند.
اما این مراسم در خراسان طی سه روز آخر پیش از نیمه شعبان برگزار میشود و دامنه آن چنان گسترده است که به ماه شعبان در این منطقه، ماه برات نیز میگویند.
یکی از دلایل برگزاری آیین «چراغبرات» در خراسان بزرگ، به اعتقاد خراسانیها مبنی بر آزاد بودن مردگان در سه روز پیش از نیمه شعبان برمیگردد و به همین دلیل زندگان تلاش میکنند با احسان و نیکی و حضور بر سر مزار اموات و پخش نذورات، برات آزادی مردگان خود را از آتش جهنم کسب کنند و برات آزادی خود از آتش جهنم را نیز از امام دوازدهم خواستار شوند.
به عقیده اغلب خراسانیها در این ایام سرنوشت رقم میخورد و براساس همین عقیده و در برخی نقاط روستایی خراسان در شب نیمه شعبان، به پشت بام رفته و در مهتاب (اگر شب مهتابی باشد) ایستاده و به سایه خود نگاه میکنند و از این طریق سرنوشت خود و اقوام خود را در آن سال پیشبینی کرده در عین حال دست به دعا برمیدارند و از خداوند طلب سالی خوش میکنند.
هر یک از سه روز ایام «چراغ برات» با اعمال مخصوصی همراه است و اگرچه اساس آن برپایه خیرات برای اموات استوار است، اما برات غریبان، برات اسرا، برات مسافران، برات زندهها و برات مردهها از عناوینی است که برای این سه روز در نقاط مختلف خراسان استفاده میشود که از این میان برات مردهها در چهاردهم شعبان با شور و حال خاصی برگزار میشود.
پخت انواع نانهای سنتی مانند روغن جوشی، چلبکی، کماچ، ساچ و حلوا و پخش آن در بین مردم بویژه کودکان از مراسم ایام برات در شهرها و مناطق مختلف خراسان است. مردم این مناطق معتقدند پخت این خوراکیها باید قبل از غروب آفتاب صورت گیرد.
روز دوازدهم به برات اسیران و غربا و روز سیزدهم شعبان در برخی شهرهای خراسان به برات زندهها شهرت دارد و مردم در این روز به شکرانه نعمت سلامتی به پخش شیرینی و شکلات میپردازند.
در غروب روز سیزدهم شعبان نیز کسانی که بتازگی عزیزی را از دست دادهاند، به پخت نوعی نان سنتی به نام روغن جوشی اقدام کرده و آن را بین مردم تقسیم میکنند.
اعتقاد مردم این خطه بر این است که اگر عروس خانواده روغن جوشی را بپزد، ارواح تازهگذشتگان از این خیرات بهره بیشتری میبرند.
در روز چهاردهم شعبان نیز که به برات مردهها شهرت دارد، مردم با حضور بر سر قبور خویشاوندان، خواندن فاتحه و پخش انواع شیرینی، شکلات، میوه و نانهای سنتی یاد و خاطره عزیزان خود را گرامی داشته و برای آمرزش آنها دست به دعا برمیدارند.
اگرچه ایام برات سه روز است، اما در برخی از روستاها و همچنین مناطقی که هنوز روابط طایفهای مستحکم است، در صورتی که تعداد درگذشتگان سال، بیش از سه نفر باشد، مراسم را از ابتدای ماه شعبان آغاز کرده و هر روز در منزل یکی از درگذشتگان مجلس روضه و قرائت قرآن برپا میشود تا روز چهاردهم که تمام اهالی روستا به صورت دستهجمعی در خانه آخرین خانوادهای که عزیزی را از دست داده است، جمع شده و برای متوفی فاتحه میخوانند.
در روستاها رسم بر این است که شب نیمه شعبان تمام چراغهای خانه باید روشن باشد. اعتقاد روستاییان بر این است که در این شب ارواح مردگان آن خانه به محل زندگی خود میآیند و اگر چراغ خانه روشن باشد، برای اهالی خانه دعای خیر کرده و در غیر این صورت آنان را نفرین میکنند.
فاطمه مرادزاده
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح شد
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
بهتاش فریبا در گفتوگو با جامجم:
رضا کوچک زاده تهمتن، مدیر رادیو مقاومت در گفت گو با "جام جم"
اسماعیل حلالی در گفتوگو با جامجم: